Έγκλημα και καμιά τιμωρία

Πριν από πέντε χρόνια, λίγοι άνθρωποι εκτός των στενών ακαδημαϊκών κύκλων είχαν ακούσει τον όρο «πολυκρίση». Χάρη στον πόλεμο της Ρωσίας στην Ουκρανία, τις παγκόσμιες ελλείψεις τροφίμων, την εμβάθυνση της οικονομικής κρίσης και της κρίσης χρέους στις αναδυόμενες αγορές, τον αριθμό ρεκόρ προσφύγων και αιτούντων άσυλο, και την πανταχού παρούσα απειλή της κλιματικής αλλαγής, ο όρος είναι πλέον πρακτικά αδύνατο να αποφευχθεί. Επινοήθηκε από τον Γάλλο κοινωνικό αναλυτή, Edgar Morin, διαδόθηκε από τον πρώην πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Jean-Claude Juncker και, πιο πρόσφατα, από τον ιστορικό Adam Tooze, από το [πανεπιστήμιο] Κολούμπια, ο οποίος έχει γράψει εκτενώς για το πώς οι ανόμοιες παγκόσμιες κρίσεις αλληλεπιδρούν για να δημιουργήσουν έναν φαινομενικό φαύλο κύκλο της καταστροφής.

Διαδηλωτής κολλάει αφίσες στην Μπανγκόκ, τον Νοέμβριο του 2022. Chalinee Thirasupa / Reuters
-----------------------------------------------

Μια πολυκρίση δεν είναι απλώς μια πληθώρα ταυτόχρονων καταστάσεων έκτακτης ανάγκης˙ είναι μια σειρά κρίσεων που επιδεινώνουν και ενισχύουν η μια την άλλη με τρόπους που καθιστούν δυσκολότερη την επίλυσή τους. Όπως το έθεσε ο Tooze: «τα σοκ είναι διαφορετικά, αλλά αλληλεπιδρούν έτσι ώστε το σύνολο να είναι ακόμη πιο συντριπτικό από το άθροισμα των μερών». Μια πολυκρίση, λοιπόν, είναι ένας γόρδιος δεσμός παγκόσμιων κρίσεων.

Κατά την εξέταση των αιτιών και των κατάλληλων αντιδράσεων στην τρέχουσα πολυκρίση, οι συζητήσεις σχετικά με την δημοκρατία έναντι της απολυταρχίας, τον Βορρά έναντι του Νότου, και την αριστερά έναντι της δεξιάς δεν είναι πολύ χρήσιμες. Κάθε κρίση είναι πολύπλοκη και η αλληλεπίδρασή της με άλλες κρίσεις είναι ακόμη πιο πολύπλοκη. Υπάρχει, ωστόσο, ένας κοινός παρονομαστής: οι ανισορροπίες ισχύος που οδηγούν στην κατάχρηση εξουσίας. Η ατιμωρησία, με άλλα λόγια, είναι ο αυξανόμενος παγκόσμιος κίνδυνος. Η αντίληψη ότι «οι κανόνες είναι για τα κορόιδα» βρίσκεται σε εξέλιξη, και όλοι πληρώνουν το τίμημα.

Ένα νέο έργο με τίτλο: The Atlas of Impunity [1] (Ο Άτλας της Ατιμωρησίας), που δημοσιεύθηκε από το Eurasia Group και το Chicago Council on Global Affairs, χαρτογραφεί την έκταση της ατιμωρησίας σε όλο τον κόσμο, αποκαλύπτοντας πώς το φαινόμενο αυτό διαμορφώνει σχεδόν κάθε σημαντική παγκόσμια πρόκληση. Πρόκειται για την πρώτη ποσοτική αξιολόγηση της παγκόσμιας ατιμωρησίας που δημοσιεύθηκε ποτέ και χρησιμοποιεί 67 ανεξάρτητα, αξιόπιστα, και συγκρίσιμα σύνολα δεδομένων. Η έκθεση κατατάσσει 197 χώρες και εδάφη με βάση πέντε δείκτες: συγκρούσεις και βία, καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ανεξέλεγκτη διακυβέρνηση, οικονομική εκμετάλλευση, και περιβαλλοντική υποβάθμιση. Αυτοί οι δείκτες ατιμωρησίας και οι ανισορροπίες ισχύος που τις καθιστούν δυνατές, εξηγούν σε μεγάλο βαθμό την σημερινή πολυκρίση.

Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΑΤΙΜΩΡΗΣΙΑΣ

Ατιμωρησία είναι η άσκηση εξουσίας χωρίς λογοδοσία. Στην πιο σκληρή της μορφή, είναι η διάπραξη ενός εγκλήματος χωρίς τον φόβο της τιμωρίας. Ευδοκιμεί εκεί όπου οι ισχυροί πιστεύουν ότι δεν χρειάζεται να ακολουθούν τους κανόνες, και εν μέρει ενεργοποιείται από μια επικίνδυνη παγκόσμια «δημοκρατική ύφεση». Το ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού που ζει σε αυτό που το Freedom House κατατάσσει ως πλήρεις δημοκρατίες έχει μειωθεί στο μισό και έχει φτάσει μόλις στο 20% τα τελευταία 15 χρόνια. Αλλά αυτό δεν είναι όλη η ιστορία. Όταν η ατιμωρησία, και όχι η δημοκρατία, γίνεται το αναλυτικό πλαίσιο, είναι ευκολότερο να κατανοήσουμε την πολυδιάστατη φύση των παγκόσμιων προκλήσεων, ιδίως την σχέση μεταξύ των καταχρήσεων εξουσίας στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Το πρίσμα της ατιμωρησίας προσφέρει επίσης περισσότερες διαστάσεις από αυτό της δημοκρατίας έναντι της απολυταρχίας˙ η ατιμωρησία μπορεί να υπονομεύσει τις δημοκρατικές κοινωνίες όπως και τις αυταρχικές, και ακόμη και εντός των μη δημοκρατικών χωρών υπάρχουν αποχρώσεις της ατιμωρησίας. Επιπλέον, το πρίσμα της ατιμωρησίας επιτρέπει την ανάλυση των οικονομικών και οικολογικών καταχρήσεων, όχι μόνο των πολιτικών.

Επιδιώκοντας να ποσοτικοποιήσει τον πρώτο δείκτη ατιμωρησίας -τις συγκρούσεις και την βία- ο άτλας εξετάζει την εμπλοκή μιας χώρας στην βία στο εσωτερικό και στο εξωτερικό, βασιζόμενος σε στοιχεία σχετικά με την συμμετοχή σε ξένους πολέμους, τις εξαγωγές όπλων, την ενδοοικογενειακή βία, και τις ανθρωποκτονίες. Οι νόμοι είναι σαφείς και οι καταχρήσεις εξίσου σαφείς. Από την Αιθιοπία έως την Υεμένη, από την Συρία έως την Ουκρανία, η τήρηση του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου -που παρέχει προστασία στους αμάχους και πρόσβαση στις διεθνείς οργανώσεις βοήθειας- γίνεται η εξαίρεση. Οι μαχητές, είτε πρόκειται για κρατικούς είτε για μη κρατικούς δρώντες, έχουν καταλήξει να πιστεύουν ότι δεν υπάρχουν κυρώσεις για την αποτυχία της τήρησης των κανόνων.

Επιπλέον, οι εμφύλιοι πόλεμοι διεθνοποιούνται όλο και περισσότερο. Τα πιο πρόσφατα στοιχεία από το Πρόγραμμα Δεδομένων Συγκρούσεων της Ουψάλα (Uppsala Conflict Data Program) στην Σουηδία δείχνουν ότι ο αριθμός των «διεθνοποιημένων ενδοκρατικών συγκρούσεων» -εμφύλιων πολέμων με ξένη συμμετοχή- αυξήθηκε σχεδόν κατά επτά φορές μεταξύ 2007 και 2021, από τέσσερις σε 27. Κατά την ίδια περίοδο, ο αριθμός των άλλων τύπων συγκρούσεων παρέμεινε σταθερός ή μειώθηκε.