Το τέλος του Ναγκόρνο-Καραμπάχ

Μετά το 1998, οι Αρμένιοι του Καραμπάχ δεν εκπροσωπούνταν πλέον στις συνομιλίες, χάρη σε μεγάλο βαθμό, ειρωνικά, σε έναν δικό τους: τον νεοεκλεγέντα πρόεδρο της Αρμενίας, Ρόμπερτ Κοτσαριάν, έναν Αρμένιο του Καραμπάχ που είπε ότι δεν μπορούσε να διαπραγματευτεί εκ μέρους του λαού του. Η διπλωματία περιορίστηκε σε μυστικές συνομιλίες μεταξύ των ηγετών του Αζερμπαϊτζάν και της Αρμενίας.

Μένοντας στο κενό, χωρίς μια περιεκτική ειρηνευτική διαδικασία ή ισχυρή διεθνή δέσμευση, οι Αρμένιοι του Καραμπάχ άρχισαν να μετατοπίζονται από μια απλή ώθηση για αυτοδιάθεση σε πιο ριζοσπαστικό αλυτρωτισμό. Το 2017, οι Αρμένιοι του Καραμπάχ, ενθαρρύνονται από Αρμένιους εθνικιστές στην περιοχή και την αρμενική διασπορά, μετονόμασαν επίσημα την περιοχή τους σε Artsakh, ένα αρμενικό όνομα που χρονολογείται από την αρχαιότητα. Το συμπέρασμα ήταν ότι το Αζερμπαϊτζάν θα έπρεπε να εγκαταλείψει όχι μόνο το Ναγκόρνο-Καραμπάχ αλλά και τις γύρω περιοχές υπό τον έλεγχο της Αρμενίας.

Από την πλευρά της, η πλευρά του Αζερμπαϊτζάν έδειξε ελάχιστο ενδιαφέρον για ουσιαστικές διαπραγματεύσεις και έχτισε το δικό της ρεβανσιστικό σχέδιο για την ανακατάκτηση των εδαφών της. Για περισσότερα από 30 χρόνια, κανένας Αζέρος ηγέτης δεν διαπραγματεύτηκε απευθείας με τους Αρμένιους του Καραμπάχ ούτε υπέβαλε επίσημες προτάσεις για το μέλλον τους εντός του Αζερμπαϊτζάν. Οι Δυτικοί μεσολαβητές κατέληξαν σε έξυπνα επεξεργασμένες φόρμουλες ειρήνης, αλλά δεν μπόρεσαν ποτέ να προσφέρουν τις «μπότες στο έδαφος» για να τις επιβάλουν, όπως έκαναν στην Βοσνία ή στο Κοσσυφοπέδιο. Όλα αυτά έδωσαν στην Ρωσία τον ισχυρότερο μοχλό και στο τέλος του πολέμου του 2020, έγινε όντως η μόνη εξωτερική δύναμη που επενέβη άμεσα και έβαλε μπότες στο έδαφος με τη μορφή ειρηνευτικών δυνάμεων.

ΤΕΡΜΑΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΡΩΣΙΚΗ ΗΓΕΜΟΝΙΑ

Οι σύγχρονοι χάρτες του Νοτίου Καυκάσου σχεδιάστηκαν μεταξύ 1918 και 1921, κατά την διάρκεια και μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Στην συνέχεια, Αρμένιοι και Αζέροι πολέμησαν στα αμφισβητούμενα εδάφη του Καραμπάχ, του Ναχτσιβάν, και του Ζανγκεζούρ, και τουρκικοί και ρωσικοί στρατοί βάδισαν μέσα και έξω. Αυτό που εκτυλίσσεται σήμερα φαίνεται μια θλιβερή επιστροφή στην εποχή εκείνη, με τους πολυμερείς οργανισμούς όπως ο ΟΑΣΕ και ο ΟΗΕ να υποχωρούν και οι επικλήσεις Δυτικών παραγόντων στις διεθνείς αξίες να μην λαμβάνονται υπόψιν.

Στις 14 Σεπτεμβρίου στην Γερουσία των ΗΠΑ, ένας ανώτερος αξιωματούχος της κυβέρνησης Μπάιντεν δήλωσε ότι «οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν θα υποστηρίξουν καμία ενέργεια ή προσπάθεια —βραχυπρόθεσμη ή μακροπρόθεσμη— για εθνοκάθαρση ή διάπραξη άλλων θηριωδιών κατά του αρμενικού πληθυσμού του Ναγκόρνο-Καραμπάχ». Πέντε ημέρες αργότερα, το Αζερμπαϊτζάν ξεκίνησε την στρατιωτική του επιχείρηση. Στην συνέχεια, στις 21 Σεπτεμβρίου στα Ηνωμένα Έθνη, ο Γερμανός υπουργός Εξωτερικών είπε: «Ο εκτοπισμός και η αναγκαστική έξοδος των Αρμενίων από το Καραμπάχ δεν είναι αποδεκτά», ενώ ο πρεσβευτής των ΗΠΑ ζήτησε μια διεθνή αποστολή επί τόπου. Αλλά η φυγή των Αρμενίων του Καραμπάχ μόνο έχει αυξηθεί έκτοτε.

Η διεθνής αρωγή σίγουρα θα βοηθούσε στην αντιμετώπιση ενός επείγοντος ζητήματος, τα σχέδια «αφοπλισμού» των τοπικών ενόπλων δυνάμεων. Γίνεται λόγος για αμνηστία, αλλά πολλοί Αρμένιοι του Καραμπάχ φοβούνται ότι οι δυνάμεις του Αζερμπαϊτζάν θα μπορούσαν να φυλακίσουν αυθαίρετα οποιονδήποτε Αρμένιο στρατιώτη, νυν ή πρώην, που πολέμησε σε δύο πολέμους εναντίον τους. Ωστόσο, το Αζερμπαϊτζάν φαίνεται ότι σκοπεύει να κρατήσει οποιαδήποτε διεθνή παρουσία έξω από το Καραμπάχ, ακόμα κι αν αυτό συνεπάγεται το να κάνει μια συμφωνία με τη Μόσχα. Στον ΟΗΕ, η Ρωσία επέμεινε ότι οι ειρηνευτικές δυνάμεις της ήταν η μόνη διεθνής παρουσία που χρειαζόταν. (Αυτό παρά το γεγονός ότι η Ρωσία δεν μπόρεσε να αποτρέψει την επίθεση του Αζερμπαϊτζάν και έξι Ρώσοι ειρηνευτές σκοτώθηκαν).

Το άλλο ισχυρό χαρτί της Ρωσίας είναι ότι η μόνη συμφωνία-πλαίσιο που εξακολουθεί να ισχύει, παρόλο που οι περισσότερες από τις διατάξεις της έχουν πια κουρελιαστεί, είναι η τριμερής συμφωνία κατάπαυσης του πυρός που μεσολάβησε η Ρωσία στις 9 Νοεμβρίου 2020 και συνυπογράφηκε από τους Aliyev, Pashinyan, και τον Ρώσο πρόεδρο, Βλαντιμίρ Πούτιν. Μια από τις διατάξεις της είναι ότι οι συνοριοφύλακες της ρωσικής υπηρεσίας ασφαλείας FSB θα προστατεύουν τον διάδρομο μεταφοράς μέσω της Αρμενίας προς το Ναχτσιβάν —μια δυσάρεστη προοπτική δεδομένου του πολέμου της Ρωσίας στην Ουκρανία. Εδώ βρίσκεται το επόμενο διπλωματικό πεδίο μάχης. Οι Δυτικές δυνάμεις, ιδανικά με την υποστήριξη του ΟΗΕ, θα πρέπει να προσπαθήσουν να απομακρύνουν την συμφωνία του 2020 από την ρωσική κηδεμονία και να τεθεί υπό μια ευρύτερη διεθνή ομπρέλα. Το Αζερμπαϊτζάν και η Ρωσία ίσως να αντισταθούν σε αυτό.

Το πιο ανησυχητικό είναι ότι η ίδια η Αρμενία είναι δυνητικά το επόμενο σύνορο της σύγκρουσης. Ο Πασινιάν -ο άστατος, παρορμητικός αλλά δημοκρατικά εκλεγμένος ηγέτης της χώρας- αντέχει, αν και η ρωσική κυβέρνηση γίνεται όλο και πιο ανταγωνιστική απέναντί του. Υπάρχουν φόβοι ότι το Αζερμπαϊτζάν θα συνεχίσει να πιέζει. Σε μια σαν σε καθρέφτη εικόνα της κατάστασης προ μιας δεκαετίας, τότε που οι εθνικιστές Αρμένιοι διεκδίκησαν εδάφη του Αζερμπαϊτζάν, ο αλυτρωτισμός του Αζερμπαϊτζάν σηκώνει τώρα το κεφάλι του. Τον περασμένο Δεκέμβριο, ο Αλίεφ άρχισε ξαφνικά να μιλά για αξιώσεις του Αζερμπαϊτζάν στο «Δυτικό Αζερμπαϊτζάν», μια αναφορά στο σημερινό έδαφος της νότιας Αρμενίας.