ΗΠΑ και Ευρώπη απομακρύνονται

Ασκώντας κριτική στους φιλελεύθερους διεθνιστές, ο Kagan θεωρεί ότι η φιλελεύθερη διεθνής τάξη δεν κυριάρχησε επειδή ήταν «σωστή και δίκαιη» αλλά διότι κάποια μεγάλη δύναμη είχε την ισχύ να την επιβάλλει ενάντια στις μη φιλελεύθερες δυνάμεις. Ο Μπιλ Κλίντον έφυγε από το Λευκό Οίκο πιστεύοντας ότι έπρεπε να φτιάξουμε έναν κόσμο όπου οι αξίες που επέβαλε η Αμερική θα συνεχίσουν να υπάρχουν ακόμη και όταν η Αμερική δεν θα είναι η μοναδική υπερδύναμη. Αλλά αυτό δεν είναι απλό να γίνει διότι συνήθως όταν παρακμάζει μια ηγεμονική δύναμη παρακμάζουν και οι αρχές της και οι διεθνείς θεσμοί που η ίδια είχε συστήσει. Ενδεικτικά, το 2005, είχαμε 123 αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες παγκοσμίως, το 2011 είχαμε πέσει στις 115. Εξάλλου ακόμη και ο μέχρι πρότινος παγκοσμίως αποδεκτός φιλελεύθερος καπιταλισμός γνωρίζει νέα μεγάλη κρίση και αμφισβήτηση μετά την αμερικανική (και ακολούθως ευρωπαϊκή) κρίση που ξέσπασε το 2008.

Η ΕΠΙΜΟΝΗ PAX AMERICANA

Έχει άραγε αρχίσει το τέλος της αμερικανικής ηγεμονίας; Αυτό είναι από τα κρισιμότερα ερωτήματα που απασχολεί τον Kagan -και το οποίο ασφαλώς πρέπει να μας απασχολήσει όλους. Μάλλον όχι υποστηρίζει ο ίδιος, και σίγουρα είναι δύσκολο να κρίνουμε από λίγα μόλις χρόνια αποτυχιών των ΗΠΑ. Η πτώση των μεγάλων δυνάμεων διαρκεί πολλές δεκαετίες όπως π.χ. της Μ. Βρετανίας (όπως πολύ περισσότερο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, θα μπορούσε κανείς να συμπληρώσει). Για να δούμε αν μία μεγάλη δύναμη έχει πάρει το δρόμο της παρακμής, θα πρέπει να εξετάσουμε τρία πράγματα, μας λέει ο συγγραφέας: τη δυναμική τής οικονομίας της (και όχι μόνο το ΑΕΠ της), τη στρατιωτική της τεχνολογία συγκριτικά με τους εν δυνάμει ανταγωνιστές της όπως επίσης την επιρροή της στη διεθνή κοινότητα. Δεν πρέπει να κρίνουμε από τη σημερινή οικονομική κρίση και μόνο διότι η Αμερική έχει περάσει και από άλλες ανάλογες μεγάλες κρίσεις τις δεκαετίες του 1890, του 1930 και του 1970, και όμως κατάφερε να ανακάμψει και να βγει ισχυρότερη. Και δεν σημαίνει καθόλου ότι επειδή χώρες όπως η Ινδία, η Βραζιλία και η Τουρκία αναπτύσσονται με ψηλούς ρυθμούς, αυτό θα τις μετατρέψει αυτόματα και σε μεγάλες δυνάμεις. Η ενίσχυση των ανταγωνιστών της δεν είναι πρόβλημα για τις ΗΠΑ. Οι τελευταίες είδαν τη Γερμανία και την Ιαπωνία να κερδίζουν ταχύτατα έδαφος μεταπολεμικά χωρίς να τους δημιουργήσουν πρόβλημα αφού εξελίχτηκαν σε στενότατους συμμάχους της. Ούτε φυσικά και στο στρατιωτικό σκέλος μπορεί να κανείς να ισχυριστεί βάσιμα ότι πρόκειται το αμερικανικό Πεντάγωνο να έχει στο ορατό μέλλον κανέναν σοβαρό ανταγωνιστή -αν και βέβαια οι πόλεμοι στο Ιράκ και το Αφγανιστάν δείχνουν ότι το ζήτημα είναι πιο σύνθετο όταν έχεις να πολεμήσεις απέναντι σε αντάρτικο και τρομοκράτες.

Πρέπει, όμως, να παραδεχτούμε ότι άσχετα με το που οφείλεται αυτό, η αμερικανική ισχύς είναι σήμερα αποδυναμωμένη. Όχι ότι ήταν ποτέ παντοδύναμη, αυτό είναι μύθος, εξηγεί ο Kagan. Ας θυμηθούμε ότι το 1949 η κομμουνιστική επανάσταση στην Κίνα και άλλες εξεγέρσεις στην Ινδοκίνα και αλλού έκαναν τον τότε Αμερικανό υπουργό Εξωτερικών Ντ. Άτσεσον να παραδέχεται ότι τα πράγματα στην Ασία εξελίσσονταν «έξω από τον έλεγχο» των ΗΠΑ και ότι την ίδια χρονιά η ΕΣΣΔ ανακοίνωνε την απόκτηση πυρηνικών όπλων. Μάλιστα, η Ουάσινγκτον εξέφραζε τότε φόβους ότι σε δέκα χρόνια η ΕΣΣΔ θα ήταν τόσο ισχυρή ώστε να μπορεί να πλήξει τις ΗΠΑ στο έδαφός τους.

Ούτε και είναι αλήθεια ότι η Αμερική σαγήνευε τον κόσμο μέσω της κουλτούρας της. Τις πρώτες τρεις μεταπολεμικές δεκαετίες υπήρχαν πολλά κράτη στην Ευρώπη και στον Τρίτο Κόσμο που έτρεφαν έντονα αντιαμερικανικά αισθήματα ενώ σε αυτό συντελούσε και ο ρατσισμός και άλλα διόλου κολακευτικά φαινόμενα στο εσωτερικό των ΗΠΑ (δολοφονίες Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και Τζ.Φ. Κέννεντυ, σκάνδαλο Ουότεργκεϊτ, ανατροπή καθεστώτων σε Ιράν, Γουατεμάλα, Δομηνικανή Δημοκρατία, με αμερικανικό δάκτυλο, ο πόλεμος στο Βιετνάμ, ίσως πάνω από όλα κ.ά.). Αλλά και ο αμερικανικός καπιταλισμός δεν φάνταζε σε όλους στον κόσμο το ίδιο θελκτικός. Πολλά κράτη, ιδίως στον Τρίτο Κόσμο, έβρισκαν προτιμότερο το σοβιετικό μοντέλο οικονομίας που είναι αλήθεια ότι φαινόταν ακόμη τότε εξίσου παραγωγικό με το δυτικό. Από τη δεκαετία του '60 ως το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ο ΟΗΕ έγινε ο βασικός χώρος έκφρασης του αντιαμερικανισμού. Διαπιστώνουμε σήμερα, συχνά με απογοήτευση, ότι οι ΗΠΑ δεν ασκούν επιρροή στο χώρο της Μ. Ανατολής αλλά ας θυμηθούμε ότι το '70 δεν μπορούσαν ούτε καν να αποτρέψουν έναν πόλεμο μεταξύ χωρών της περιοχής.

Δεν είναι, πάντως, εντελώς αβάσιμη η εντύπωση ότι η αμερικανική ηγεμονία έχει υποστεί πτώση, μόνο που θα πρέπει να θέσουμε κριτήρια για να δούμε σε τι βαθμό. Ένας λόγος για την εντύπωσή μας αυτή είναι ότι έχουν σήμερα δημοκρατία πολύ περισσότερα κράτη από ό,τι στο παρελθόν, συνεπώς είναι δυσκολότερο μια εξωτερική δύναμη να ασκήσει την ισχύ της επ' αυτών, ενώ -σύμφωνα πάντα με τον Kagan- η εντύπωση αυτή εξηγείται επιπροσθέτως και από το γεγονός ότι η Αμερική ασκεί πιο δημοκρατικά την παγκόσμια ηγεμονία της. Αντικειμενικούς περιορισμούς στην ηγεμονία της θέτει οπωσδήποτε και το γεγονός ότι η τελευταία είναι «νησί». Το βασικό θέμα ωστόσο είναι αν εξακολουθεί να έχει τη δύναμη να διατηρεί την παγκόσμια τάξη, και σε αυτό το ζήτημα έχει τις ίδιες δυνατότητες και αδυναμίες όπως παλαιότερα, εκτιμά ο ίδιος. Στο Ιράκ, η Αμερική τα πήγε καλύτερα απ’ ό,τι στο Βιετνάμ αλλά αντιμετωπίζει μεγάλα προβλήματα με το πυρηνικό οπλοστάσιο του Ιράν. Από την άλλη, ήταν πιο αποτελεσματική στην αντιμετώπιση της τρομοκρατίας απ’ ό,τι το '90. Τέλος, μπορεί όντως να αποδυναμώθηκαν οι σύμμαχοί της στην Ευρώπη αλλά ενδυναμώθηκαν οι φίλοι της στην Ασία (π.χ. Ινδία), εξισορροπώντας κάπως τα πράγματα. Άλλωστε είναι σαφές ότι στην εξωτερική πολιτική κυρίως αποτυγχάνεις παρά επιτυγχάνεις.