Μιλώντας τούρκικα

Οι ιστορικοί [4] όλο και περισσότερο επέκριναν τον Ατατούρκ για τον επαναστατικό του ζήλο και την αυταρχική φύση των μεταρρυθμίσεών του. Πολλοί, δικαίως ισχυρίστηκαν ότι η επιμονή του να βάλει μιας ποικιλόμορφη κοινωνία μέσα στον ζουρλομανδύα τού σύγχρονου κοσμικού εθνικισμού οδήγησε διαδοχικές κυβερνήσεις στο να αντιδράσουν βάναυσα όταν οι πολίτες ήθελαν να συνεχίζουν να μιλούν κουρδικά ή να φορούν μαντίλες. Αλλά, όπως υπαινίσσεται ο Antoine de Saint-Exupéry [5] στον «Μικρό Πρίγκιπα», ευθύνη για το λάθος έχουν και οι Ευρωπαίοι, των οποίων οι προκαταλήψεις τούς οδήγησαν να δουν αυτές τις μεταρρυθμίσεις ως απαραίτητες και, ας πούμε, να παίρνουν πιο πολύ στα σοβαρά του Τούρκους που φορούσαν ψηλά καπέλα από όσο τους Τούρκους που φορούσαν φέσια.

Ομοίως, αν και δεν υπάρχει καμία αντίρρηση για το πόσο ριζικός ήταν ο μετασχηματισμός που έφερε ο Ατατούρκ στην γλώσσα τής χώρας του, ή για την ταχύτητα με την οποία το έκανε, η αλλαγή δεν ήταν τόσο ξαφνική όσο υποθέτουν πολλοί σήμερα. Στις αρχές τής δεκαετίας τού 1900, η συντριπτική πλειοψηφία των Τούρκων πολιτών δεν μπορούσε να διαβάσει ή να γράψει οποιοδήποτε κείμενο, ενώ μεταξύ των ελίτ που μπορούσαν, πολλοί ήταν ήδη εξοικειωμένοι με τα λατινικά γράμματα από την μελέτη των γαλλικών. Επιπλέον, για δεκαετίες μετά το 1928, πολλοί Τούρκοι [6] -και, σύμφωνα με φήμες, ακόμη και ο ίδιος ο Ατατούρκ- συνέχισαν να διατηρούν ημερολόγια, να γράφουν σε φίλους και να σημειώνουν λίστες για ψώνια στην αραβική γραφή που είχαν μάθει αρχικά στο σχολείο. Κατά μια έννοια, η γλωσσική επανάσταση του Ατατούρκ ήταν πλήρης μόνο στην δεκαετία τού 1970, όταν η πρώτη γενιά των ενηλίκων ανδρώθηκε χωρίς καμία γνώση τής Οθωμανικής.

ΟΘΩMANIA

Όλη αυτή η ιστορία κάνει κάπως ειρωνική την εντολή τού Ερντογάν να φέρει την οθωμανική γλώσσα πίσω στις αίθουσες των σχολείων. Η χειρονομία τού Ερντογάν είχε ως στόχο τις ευσεβείς μάζες τής Τουρκίας, οι οποίες έχουν σε μεγάλο βαθμό αποδεχθεί την ιδέα ότι αυτή η γλώσσα είναι μέρος της κληρονομιάς «τους». Αλλά, για ένα μεγάλο μέρος τού περασμένου αιώνα, ήταν στην πραγματικότητα η άρχουσα τάξη των μορφωμένων κοσμικών ελίτ, ειδικότερα δικηγόροι και διπλωμάτες, οι οποίοι ήταν πιο άνετοι με τα περίτεχνα και σκοτεινά γλωσσικά απομεινάρια τής επίσημης οθωμανικής.

Η γλωσσική μεταρρύθμιση του Ατατούρκ ήταν αναπόσπαστο μέρος τού λαϊκιστικού εθνικισμού του, ο οποίος επεδίωκε να διαφοροποιήσει το νέο επαναστατικό καθεστώς του από την παλιά, συχνά καταπιεστική και αντιλαϊκή, οθωμανική κυβέρνηση. Αλλά μια τέτοια ρητορική έκρυβε την αυταρχική φύση τού δικού του καθεστώτος και τις συνάφειες μεταξύ της οθωμανικής ελίτ και των ηγετών τής Τουρκίας τού εικοστού αιώνα. Είναι μόνο μετά από δεκαετίες απογοήτευσης με αυτόν τον συχνά αντιδημοκρατικό κοσμικό ελιτισμό που η διδασκαλία τής γλώσσας τής οθωμανικής Αυλής μπορεί να ερμηνευθεί ως μια λαϊκίστικη χειρονομία. Αλλά αν ο τουρκικός πληθυσμός μαθαίνει να διαβάζει οθωμανικά, η δημοφιλής ισλαμική οθωμανική νοσταλγία θα μπορούσε να είναι το πρώτο θύμα.

Από πολλές απόψεις φαίνεται σαν οι σύγχρονοι Τούρκοι ισλαμιστές υπό τον Ερντογάν, να ήταν οι πρώτοι άνθρωποι που αγκάλιασαν το οθωμανικό παρελθόν τής χώρας τους μετά από σχεδόν έναν αιώνα αδιαφορίας των κοσμικών. Αλλά ίσως είναι πιο ακριβές να πούμε ότι είναι απλά η πιο πρόσφατη και επιτυχημένη ομάδα στην Τουρκία που οικειοποιείται την οθωμανική ιστορία [7] για τους δικούς της ιδεολογικούς λόγους [8].

Η πρώτη ομάδα, στην πραγματικότητα, ήταν ο Ατατούρκ και οι υποστηρικτές του. Παρότι ο Ατατούρκ κατήγγειλε την οθωμανική βασιλική οικογένεια για κακοδιοίκηση, έσπευσε να διεκδικήσει τις επιτυχίες [9] τού οθωμανικού στρατού –το φόβητρο από την Υεμένη ως τις πύλες τής Βιέννης- ως φόρο τιμής στο πολεμικό πνεύμα τού τουρκικού έθνους. Στην δεκαετία τού 1940 και του 1950, οι Τούρκοι εθνικιστές πανηγύριζαν τα οθωμανικά στρατιωτικά επιτεύγματα, καθώς και τα αρχιτεκτονικά, πολιτιστικά και επιστημονικά επιτεύγματα του 15ου «χρυσού» αιώνα τής αυτοκρατορίας. Γενιές τουρκοπαίδων έχουν μεγαλώσει με κινούμενα σχέδια και ταινίες δράσης που σχετίζοντο με στρατιωτικούς ηρωισμούς τής οθωμανικής εποχής.

Μερικοί κοσμικοί εθνικιστές το προχώρησαν μέχρι το σημείο να ισχυρίζονται ότι οι Οθωμανοί σουλτάνοι, όπως ο Μεχμέτ ο Πορθητής, είχαν εφεύρει την θρησκευτική ανοχή και βοήθησαν να εμπνευσθεί η Ευρωπαϊκή Αναγέννηση. Πιο πρόσφατα, μια αντίπαλη ερμηνεία τής οθωμανικής ιστορίας έκανε χαρακτηριστικό στοιχείο τής αυτοκρατορίας την χωρίς αποκλεισμούς πολυπολιτισμικότητα. Υπογραμμίζοντας την συνύπαρξη θρησκειών και πολιτισμών υπό την οθωμανική κυριαρχία, αυτή η εκδοχή δελέασε τόσο τους Δυτικούς φιλελεύθερους που αναζητούν αντι-παραδείγματα για την σύγκρουση των πολιτισμών, όσο και τους Τούρκους προοδευτικούς που επιδιώκουν να οικοδομήσουν μια πιο ολιστική ταυτότητα για το τουρκικό κράτος.

Σύγχρονοι Τούρκοι ισλαμιστές έχουν εργαστεί σκληρά για να μπολιάσουν μια ισλαμιστική ανάγνωση του οθωμανικό παρελθόντος πάνω σε αυτές τις εθνικιστικές και φιλελεύθερες παραδόσεις. Η αλλεργική αντίδραση μερικών σύγχρονων κοσμικών σε όλα όσα είναι ο οθωμανισμός, αν μη τι άλλο, αποτελεί ένα σημάδι τής επιτυχίας των ισλαμιστών. Σε ένα λιγότερο πολωμένο πολιτικό κλίμα, πολλές από τις προσωπικότητες της αντιπολίτευσης που τώρα επικρίνουν την κίνηση του Ερντογάν ίσως να την χαιρέτιζαν ως μέρος μιας πατριωτικής προσπάθειας επανασύνδεσης με ένα ένδοξο κεφάλαιο της ιστορίας τής Τουρκίας. Αλλά η διδασκαλία τής οθωμανικής φαίνεται ύποπτη όταν παρουσιάζεται μαζί με θρησκευτικά μαθήματα στις τάξεις τού δημοτικού σχολείου και με νέους περιορισμούς σχετικά με το αλκοόλ, όλα μέρος τού σχεδίου τού Ερντογάν για την δημιουργία μιας «ευσεβούς γενιάς» [10].