Η Ουκρανία κρατάει το μέλλον

Για 30 χρόνια, πάρα πολλοί Αμερικανοί θεωρούσαν δεδομένο ότι η δημοκρατία ήταν κάτι που το έκανε κάποιος άλλος -ή μάλλον, κάτι που το έκανε κάτι άλλο: η ιστορία με το να τελειώνει, οι εναλλακτικές λύσεις με το να εξαφανίζονται, ο καπιταλισμός με κάποια ανεξήγητη μαγεία. (Η Ρωσία και η Κίνα είναι καπιταλιστικές, άλλωστε.) Αυτή η εποχή τελείωσε όταν ο Ζελένσκι εμφανίστηκε ένα βράδυ του Φεβρουαρίου για να βιντεοσκοπήσει τον εαυτό του λέγοντας: «Ο πρόεδρος είναι εδώ». Αν ένας ηγέτης πιστεύει ότι η δημοκρατία είναι απλώς αποτέλεσμα ευρύτερων παραγόντων, τότε θα το βάλει στα πόδια όταν αυτοί οι ευρύτεροι παράγοντες φαίνεται να είναι εναντίον του. Το ζήτημα της ευθύνης δεν θα τεθεί ποτέ. Αλλά η δημοκρατία απαιτεί «ειλικρινή αγώνα», όπως έλεγε ο Αμερικανός υπέρμαχος της κατάργησης της δουλείας, Frederick Douglass. Η ουκρανική αντίσταση σε αυτό που φαινόταν να είναι συντριπτική δύναμη υπενθύμισε στον κόσμο ότι η δημοκρατία δεν σημαίνει την αποδοχή της φαινομενικής ετυμηγορίας της ιστορίας. Σημαίνει να φτιάχνεις την ιστορία˙ να αγωνίζεσαι για τις ανθρώπινες αξίες παρά το βάρος της αυτοκρατορίας, της ολιγαρχίας, και της προπαγάνδας˙ και, με τον τρόπο αυτό, να αποκαλύπτεις αθέατες μέχρι πρότινος δυνατότητες.

«ΖΩΝΤΑΣ ΕΝ ΤΗ ΑΛΗΘΕΙΑ»

Επιφανειακά, η απλή αλήθεια του Ζελένσκι ότι «ο πρόεδρος είναι εδώ» είχε σκοπό να ακυρώσει την ρωσική προπαγάνδα, η οποία ισχυριζόταν ότι είχε φύγει από την πόλη. Αλλά το βίντεο, που γυρίστηκε στα ανοιχτά καθώς το Κίεβο βρισκόταν υπό επίθεση, ήταν επίσης μια ανάκτηση της έννοιας της ελευθερίας του λόγου, η οποία έχει ξεχαστεί. Ο Έλληνας θεατρικός συγγραφέας, Ευριπίδης, καταλάβαινε ότι ο σκοπός της ελευθερίας του λόγου ήταν να λέμε την αλήθεια στην εξουσία. Ο ελεύθερος ομιλητής ξεκαθαρίζει έναν επικίνδυνο κόσμο όχι μόνο με αυτά που λέει αλλά και με το ρίσκο που παίρνει όταν μιλάει. Λέγοντας «ο πρόεδρος είναι εδώ» καθώς έπεφταν οι βόμβες και πλησίαζαν οι δολοφόνοι, ο Ζελένσκι «ζούσε με την αλήθεια», σύμφωνα με τα λόγια του Vaclav Havel, ή «έκανε πράξη τα λόγια του», όπως το έθεσε ένας από τους μαθητές μου στην φυλακή. Το πιο διάσημο δοκίμιο του Havel για το θέμα, «η δύναμη των ανίσχυρων», ήταν αφιερωμένο στη μνήμη του φιλοσόφου, Jan Patocka, ο οποίος πέθανε λίγο μετά την ανάκρισή του από την κομμουνιστική μυστική αστυνομία της Τσεχοσλοβακίας. Ο Πούτιν, αξιωματικός της KGB από το 1975 έως το 1991, επεκτείνει την σαδιστική παράδοση των ανακριτών: τίποτα δεν είναι αληθινό, τίποτα δεν αξίζει για να θυσιαστεί κάποιος, όλα είναι ένα αστείο, όλοι είναι προς πώληση. Η ισχύς κάνει το σωστό, μόνο οι ανόητοι πιστεύουν το αντίθετο, και πρέπει να πληρώσουν επειδή είναι ανόητοι.

Μετά το 1991, ο μηδενισμός του όψιμου κομμουνισμού συνυπήρξε με την εφησυχασμένη Δυτική ιδέα ότι η δημοκρατία ήταν απλώς το αποτέλεσμα απρόσωπων δυνάμεων. Αν αποδεικνυόταν ότι αυτές οι δυνάμεις έσπρωχναν προς διαφορετικές κατευθύνσεις, για παράδειγμα προς την ολιγαρχία ή την αυτοκρατορία, τι να πούμε τότε; Αλλά στην παράδοση του Ευριπίδη ή του Havel ή τώρα του Ζελένσκι, θεωρείται δεδομένο ότι οι μεγαλύτερες δυνάμεις είναι πάντα εναντίον του ατόμου και ότι η ιδιότητα του πολίτη πραγματώνεται μέσα από την ευθύνη που αναλαμβάνει κανείς για τα λόγια και τα ρίσκα που παίρνει με τις πράξεις. Η αλήθεια δεν είναι μαζί με την εξουσία, αλλά μια άμυνα εναντίον της. Γι' αυτό η ελευθερία του λόγου είναι απαραίτητη: όχι για να δικαιολογηθείς, όχι για να συμμορφωθείς, αλλά για να διεκδικήσεις αξίες στον κόσμο, γιατί αυτό αποτελεί προϋπόθεση της αυτοκυριαρχίας.

Στην μετά το 1989 παρακμή τους, πολλοί πολίτες των βορειοαμερικανικών και ευρωπαϊκών δημοκρατιών συνέδεσαν την ελευθερία του λόγου με την ικανότητα των πλουσίων να εκμεταλλεύονται τα μέσα ενημέρωσης για να μεταδίδουν αυτοϊκανοποιητικές ανοησίες. Ωστόσο, όταν θυμάται κανείς τον σκοπό της ελευθερίας του λόγου, ενδιαφέρεται λιγότερο για το πόσους οπαδούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχει ένας ολιγάρχης και περισσότερο για το πώς αυτός ο ολιγάρχης έγινε πλούσιος εξ αρχής. Ολιγάρχες όπως ο Πούτιν και ο Τραμπ κάνουν το αντίθετο από το να λένε την αλήθεια στην εξουσία: λένε ψέματα για την εξουσία. Ο Τραμπ είπε ένα μεγάλο ψέμα για τις εκλογές (ότι νίκησε)˙ ο Πούτιν είπε ένα μεγάλο ψέμα για την Ουκρανία (ότι δεν υπάρχει). Η ψεύτικη ιστορία του Πούτιν για την ανατολική Ευρώπη, μια από τις δικαιολογίες του για τον πόλεμο, είναι τόσο εξωφρενική που δίνει την ευκαιρία να θυμηθούμε την έννοια της ελευθερίας του λόγου. Αν ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους στον κόσμο, που διοικεί έναν τεράστιο στρατό, ισχυρίζεται ότι μια γειτονική χώρα δεν υπάρχει, αυτό δεν είναι απλώς ένα παράδειγμα ελεύθερης έκφρασης. Είναι γενοκτονική ρητορική μίσους, μια μορφή δράσης που πρέπει να τύχει αντίστασης από άλλες μορφές δράσης.

Σε ένα δοκίμιο που δημοσιεύθηκε τον Ιούλιο του 2021, ο Πούτιν υποστήριξε ότι τα γεγονότα του 10ου αιώνα προκαθόρισαν την ενότητα της Ουκρανίας και της Ρωσίας. Αυτό είναι γκροτέσκο ως ιστορία, αφού η μόνη ανθρώπινη δημιουργικότητα που επιτρέπει στην διάρκεια χιλίων ετών και εκατοντάδων εκατομμυρίων ζωών είναι αυτή του τυράννου να επιλέξει αναδρομικά και αυθαίρετα την δική του γενεαλογία της εξουσίας. Τα έθνη δεν καθορίζονται από τον επίσημο μύθο, αλλά δημιουργούνται από ανθρώπους που κάνουν συνδέσεις μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος. Όπως το έθεσε ο Γάλλος ιστορικός, Ernest Renan, το έθνος είναι ένα «καθημερινό δημοψήφισμα». Ο Γερμανός ιστορικός, Frank Golczewski, είχε δίκιο όταν είπε ότι η εθνική ταυτότητα δεν είναι αντανάκλαση της «εθνικότητας, της γλώσσας, και της θρησκείας», αλλά μάλλον η «δήλωση μιας συγκεκριμένης ιστορικής και πολιτικής δυνατότητας». Κάτι παρόμοιο μπορεί να ειπωθεί και για την δημοκρατία: μπορεί να οικοδομηθεί μόνο από ανθρώπους που θέλουν να την φτιάξουν και στο όνομα των αξιών που επιβεβαιώνουν με το να παίρνουν ρίσκα γι' αυτές.