Τα πολυηχητικά όπλα στο νέο ρωσικό στρατιωτικό δόγμα

Συμπληρώθηκαν ήδη 16 μήνες από την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, την τρίτη πιο πολύνεκρη σύγκρουση των τελευταίων 200 ετών στην Ευρώπη, μετά από τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους. Δυτικοί αναλυτές έχουν εξαγάγει συμπεράσματα αναφορικά με τις τακτικές μάχης και τις δυνατότητες της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Η ανά χείρας μελέτη, συνέχεια του προβληματισμού ορισμένων ξενόγλωσσων [1], επιχειρεί να συσχετίσει την έλευση δύο πρωτοποριακών, για τα παγκόσμια δεδομένα, όπλων (του κατευθυνόμενου βλήματος από αεροσκάφη Kinzhal/Στιλέτο και του κατευθυνόμενου βλήματος από πλοία και υποβρύχια Tsirkon/Ζιρκόνιου) με το στρατιωτικό δόγμα του Κρεμλίνου. Αμφότερα τα Kinzhal και Tsirkon είναι διττής χρήσης (dual-purpose): στην αρχική τους μορφή, η οποία έχει τεθεί σε υπηρεσία ή και δοκιμαστεί στη μάχη -λ.χ. το Kinzhal στην Ουκρανία- φέρουν συμβατική κεφαλή, αλλά και μια πυρηνική έκδοση βρίσκεται υπό ανάπτυξη…

Πύραυλος Kinzhal κάτω από ρωσικό μαχητικό, στην παρέλαση για την Ημέρα της Νίκης, στις 9 Μαΐου 2018, στη Μόσχα. Πηγή: wikipedia
----------------------------------------------------------

Το ισχύον ρωσικό δόγμα παρουσιάστηκε το 2014 [2]. Σχεδόν 10 χρόνια μετά, τελεί υπό αναδιαμόρφωση, το προϊόν της οποίας αναμένεται να ανακοινωθεί εν ευθέτω χρόνω. Ενδείξεις περί της νέας κατεύθυνσης προσφέρει μια βαρυσήμαντη ομιλία του Αρχηγού του Γενικού Επιτελείου, Β. Γκεράσιμωφ, το 2019 (βλ. παρακάτω). Επιχειρούμε μια αποκρυπτογράφηση της νέας τάσης, η οποία αποκαλείται τεχνηέντως «Ενεργητική Άμυνα» [3], ενώ στην ουσία της είναι μάλλον επιθετική. Επειδή, δε, το δόγμα μιας Μεγάλης Δύναμης δεν προκύπτει εν μια νυκτί, το ιστορικό πλαίσιο είναι πάντοτε χρήσιμο και άρα το στρατιωτικό δόγμα της ΕΣΣΔ δε μπορεί να αγνοηθεί. Ακροθιγώς, τέλος, προσεγγίζουμε και το ενδεχόμενο χρήσης από την Ρωσία (τακτικών) πυρηνικών όπλων, μολονότι εδώ οι προθέσεις της -ασχέτως του τι κατά καιρούς ακούγεται δημόσια- παραμένουν άγνωστες. Αντιπαραβάλλουμε, δηλαδή, το γενικότερο στρατιωτικό δόγμα με το πυρηνικό δόγμα.

Μια θεωρητικής φύσης διευκρίνιση: σε τι ακριβώς συνίσταται το στρατιωτικό δόγμα και υπό την επίδραση ποίων παραγόντων διαμορφώνεται, είναι ζητήματα τα οποία έχουν απασχολήσει πολλά έργα, λ.χ. το εμβληματικό «The sources of military doctrine» [4] του Barry Posen, γνωστού συνεργάτη και του Foreign Affairs [5]. Ως μελέτες περίπτωσης, ο Posen εξετάζει την Βρετανία, την Γαλλία, και την Γερμανία την εποχή του Μεσοπολέμου. Εδώ δεν μπορούμε, για προφανείς λόγους, να επαναλάβουμε την σχετική προβληματική. Εν τάχει, στρατιωτικό δόγμα είναι το τμήμα εκείνο της Υψηλής Στρατηγικής (Grand Strategy) μιας χώρας το οποίο αφορά τα στρατιωτικά μέσα επίτευξης των πολιτικών σκοπών. Περιλαμβάνει, συνδυαστικά, την πολεμική στρατηγική, τις πολεμικές μεθόδους-τακτικές και τα όπλα όλων των Κλάδων.

Μια σχολή σκέψης των διεθνών σχέσεων δίνει έμφαση, ως βαρύνοντα παράγοντα διαμόρφωσης του δόγματος, στην τεχνολογία (τεχνολογικός ντετερμινισμός), μια άλλη στη γεωγραφία (γεωγραφικός ντετερμινισμός - Γεωπολιτική), μια τρίτη στην ισορροπία δυνάμεων και την ανάγκη «εξισορρόπησης» ή balancing (πολιτικός ρεαλισμός), και μια τέταρτη στις γραφειοκρατικές επιδιώξεις ισχυρών ατόμων και οργανώσεων εντός του κρατικού μηχανισμού λήψης αποφάσεων (βλ. G.Allison, «Η ουσία της απόφασης», Μοντέλα ΙΙ και ΙΙΙ). Ο Posen θεωρεί αναγκαία την πολιτικο-στρατιωτική ολοκλήρωση (political-military integration): τα στρατιωτικά μέσα τα οποία επιλέγονται να εξυπηρετούν πραγματικά τους προκαθορισμένους πολιτικούς σκοπούς μιας χώρας, δηλαδή την Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας. Διαφορετικά, επισημαίνει, ελλοχεύει ο κίνδυνος πολέμου και ήττας. Τονίζει, επίσης, ότι η δημιουργία ενός ισχυρού στρατιωτικά κράτους-παρία πρέπει να αποφεύγεται. Τέτοια κράτη, σαν την Γερμανία του Μεσοπολέμου αλλά και την σημερινή Ρωσία, τείνουν να αποδειχθούν απρόβλεπτα και λίαν αποσταθεροποιητικά…

ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΣΣΔ ΤΟΥ 1945-90 ΣΤΗΝ ΡΩΣΙΑ ΣΗΜΕΡΑ

Η Σοβιετική Ένωση εξήλθε από το «Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο» του 1941-1945 ως Παγκόσμια Υπερδύναμη, παρά τις τρομακτικές της απώλειες σε άψυχο και έμψυχο υλικό. Την άνοιξη του 1945, διέθετε υπό τα όπλα 11.365.000 άνδρες και γυναίκες, μια απίστευτη δύναμη που έφτασε μέχρι το Βερολίνο. Ακόμη και σε καιρό ειρήνης, όμως, το 1989/90, στα πρόθυρα της κατάρρευσης του κομμουνιστικού καθεστώτος, οι Ένοπλες Δυνάμεις της ΕΣΣΔ αριθμούσαν περίπου 5.200.000 (συν 9 εκατ. έφεδροι) και ήταν ίσως οι ισχυρότερες του κόσμου, τουλάχιστον αριθμητικά. Μόνο ο Στρατός Ξηράς, διέθετε, σε καιρό ειρήνης, περίπου 180 μεραρχίες. Τα αντίστοιχα σημερινά μεγέθη της Ρωσίας (βλ. παρακάτω) είναι κλάσμα των σοβιετικών. Κι όμως, αυτή η δραματική μείωση των ένστολων με παράλληλη απαξίωση των μέσων συνοδεύτηκε από ένα μέγα παράδοξο: την αλλαγή προσανατολισμού της διαδόχου χώρας προς το τολμηρότερο!

Συγκεκριμένα, η Σοβιετική Ένωση υπήρξε, ειδικά τις τελευταίες δεκαετίες της ύπαρξής της, κράτος υπέρ της διατήρησης του status quo. Δεν επεδίωκε να επεκτείνει, με στρατιωτικά μέσα, τη σφαίρα επιρροής της πέραν του κατοχυρωμένου το 1945 «Σιδηρού Παραπετάσματος». Απόδειξη της προσήλωσής της στο εδαφικό status quo ήταν η περίφημη Τελική Πράξη του Ελσίνκι, που υπεγράφη το 1975 στο πλαίσιο της ΔΑΣΕ, με την οποία αναγνώριζε ως θέσφατο το απαραβίαστο των συνόρων στην Ευρώπη, όπως αυτά είχαν διαμορφωθεί το 1945 (Γιάλτα και Πότσδαμ). Η απονενοημένη εισβολή του Μπρέζνιεφ στο κακοτράχαλο Αφγανιστάν, το 1979, δεν θα πρέπει να μας αποσπά από τη Μεγάλη Εικόνα. Ως τέτοιο κράτος, το σοβιετικό στρατιωτικό δόγμα ήταν καταρχήν Αποτρεπτικό, εξ ου και οι πανίσχυρες στρατηγικές πυρηνικές δυνάμεις, και δευτερευόντως -εάν αποτύγχανε η αποτροπή- Αμυντικό.

Πάντως, όπως έχει επισημάνει, μεταξύ πολλών άλλων, η επιφανής Κρεμλινολόγος και κατόπιν Σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας και Υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Condoleezza Rice [6], το δόγμα της ΕΣΣΔ είχε δύο αλληλένδετες μεν, αλλά διακριτές πτυχές: η μεν «πολιτική-στρατιωτική» πτυχή του δόγματος, την οποία επικαλείτο το Κομμουνιστικό Κόμμα, ήταν Αμυντική. Αποσκοπούσε να αποτρέψει μια επίθεση των «ιμπεριαλιστών» (βλ. ΝΑΤΟ) στο σοσιαλιστικό μόρφωμα το οποίο είχε ιδρύσει ο Λένιν και, σε περίπτωση που η επίθεση αυτή εκδηλωνόταν, στην υπεράσπιση του πατρώου εδάφους. Εντούτοις, η «τεχνική-στρατιωτική» πτυχή του δόγματος (όπλα, μορφές, μέθοδοι, εύρος και τακτικές μάχης) ήταν Επιθετική: η ανάληψη πρωτοβουλίας, ο στρατηγικός αιφνιδιασμός, οι αντεπιθέσεις, και οι ταχύτατοι ελιγμοί διδάσκονταν σε όλες τις στρατιωτικές Ακαδημίες, η δε κινητικότητα (mobility) τεράστιων σχηματισμών αποτελούσε ζητούμενο. Αναμφισβήτητα, δε, το δυσθεώρητο μέγεθος των Ενόπλων Δυνάμεων και της ίδιας της ΕΣΣΔ αλλά και των χωρών που συναποτελούσαν το Σύμφωνο της Βαρσοβίας, επέτρεπε σχεδιασμούς πολλαπλής διείσδυσης, ανάλογους με εκείνους του Β΄ Π.Π.

Sui generis (ιδιάζουσα) είναι η περίπτωση της Ρωσικής Ομοσπονδίας, ειδικά από το 2012 που ο Β. Πούτιν επανήλθε στην Προεδρία. Για λόγους που έχουμε ήδη εξηγήσει [7], ο Ρώσος ηγέτης εμφορείται από αναθεωρητισμό (revisionism) και ζητά να επιστρέψουμε στο status quo ante του 1991, είτε με προσαρτήσεις εδαφών, σαν της Κριμαίας και ολόκληρης της Ανατολικής Ουκρανίας, είτε δημιουργώντας μια σφαίρα επιρροής. Θεωρεί, όπως έχει διακηρύξει, την παταγώδη κατάρρευση της ΕΣΣΔ «τη μεγαλύτερη γεωπολιτική καταστροφή του 21ου αιώνα». Είναι δυσαρεστημένος με την κατάσταση ασφαλείας στην Ευρώπη, λ.χ. την επέκταση του ΝΑΤΟ προς Ανατολάς. Να γιατί τον Δεκέμβριο του 2021 υπέβαλε προς την Δύση σχέδιο μιας Συνθήκης Εγγυήσεων (το οποίο φυσικά απορρίφθηκε…), με το οποίο, ουσιαστικά, απαιτούσε μια «νέα Γιάλτα». Ελλείψει θετικής απόκρισης, αποφάσισε να ξαναχαράξει το χάρτη της Ευρώπης με στρατιωτικά μέσα. Το ερώτημα είναι κατά πόσον διαθέτει τα μέσα για να το πράξει.

Επί της ουσίας, η σημερινή Ρωσία δεν είναι παρά η «σκιά» της Σοβιετικής Ένωσης: επιδιώκει να διαδραματίσει ρόλο Υπερδύναμης, χωρίς τους ανάλογους έμψυχους και υλικούς πόρους («Superpower on the cheap»). Το 2021, δηλαδή πριν την εισβολή της στην γείτονα και την συνακόλουθη επιστράτευση του φθινοπώρου 2022, οι ένστολοι είχαν μειωθεί σε 850.000. Η κραταιά ΕΣΣΔ διέθετε υπό τα όπλα 5,5 φορές περισσότερους άνδρες και γυναίκες! Όχι μόνον οι ΗΠΑ (778 δισ. USD το 2020), αλλά και η Κίνα (255 δισ. USD) ξοδεύουν πολλαπλάσια από την Ρωσία (62 δισ. USD) για την άμυνα. Όπως, δε, έχουμε γράψει σε μελέτη μας το 2019 [8], ο βασικός εξοπλισμός μάχης των ρωσικών Ενόπλων Δυνάμεων, λ.χ. άρματα και πυροβόλα, παραμένει εν πολλοίς ξεπερασμένος. Ως εκ τούτου, τα μάλλον πενιχρά αποτελέσματα στο ουκρανικό πεδίο της μάχης (και συγκεκριμένα στην «γραμμή επαφής») δεν πρέπει να εκπλήσσουν, εξάλλου την αιχμή του δόρατος στις πλέον φονικές μάχες δεν αποτελεί ο τακτικός στρατός, αλλά οι …μισθοφόροι της Wagner. Οι φιλοδοξίες της Ρωσίας, λοιπόν, δεν συμβαδίζουν με τις πραγματικές της δυνατότητες: ακόμη κι αν αφήσουμε έξω τον δημογραφικό παράγοντα, από μόνον του άκρως δραματικό [9], η δημιουργία ενός πλήρως εκσυγχρονισμένου, σε όλα τα επίπεδα, στρατού απαιτεί πακτωλό χρημάτων, τα οποία η Ρωσία δεν διαθέτει και το ξέρει [10]. Έτσι, καταφεύγει σε υποκατάσταση (substitution) δυνάμεων που αφορούν τα κατώτερα επίπεδα κλιμάκωσης με εκείνες ανώτερων επιπέδων. Αυτό το θεμελιώδες δεδομένο υπαγορεύει, σε πολύ μεγάλο βαθμό, το ρωσικό δόγμα.

Σε κάθε περίπτωση, ένα αναθεωρητικό κράτος χαρακτηρίζεται εξ ορισμού από Επιθετικό στρατιωτικό δόγμα, όπως η ναζιστική Γερμανία του ύστερου Μεσοπολέμου (Blitzkrieg/«Πόλεμος Αστραπή»). Και αυτό παρά την τελευταία διακηρυγμένη διατύπωση του ρωσικού δόγματος, στην οποία περιγράφεται ως Αμυντικό! Τον Δεκέμβριο του 2014 που το δόγμα παρουσιάστηκε επίσημα, ο κ. Πούτιν δήλωνε: «Το στρατιωτικό μας δόγμα δεν αλλάζει, είναι αμιγώς αμυντικό στην φύση του, αλλά θα υπερασπιστούμε την ασφάλειά μας σταθερά και σκληρά». Όπως συνοψίζουν την κατάσταση δύο Νορβηγοί αναλυτές, η Ρωσία αδυνατεί να διεξάγει εκτεταμένο πόλεμο εναντίον ενός σχεδόν ισάξιου αντιπάλου, άρα ανορθόδοξες λύσεις έπρεπε να υιοθετηθούν [11]. Τα εκτοξευόμενα από αέρος και θαλάσσης πολυηχητικά όπλα συνιστούν και αυτά μια λίγο-πολύ ανορθόδοξη λύση.

ΜΙΑ ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ ΠΟΛΥΗΧΗΤΙΚΩΝ ΟΠΛΩΝ

Υπάρχει ένα πεδίο στρατιωτικής τεχνολογίας στο οποίο η σύγχρονη Ρωσία είναι παγκόσμιος ηγέτης, παρά τα γενικότερα προβλήματά της: εκείνο των κατευθυνόμενων βλημάτων κρούσης πολύ μεγάλης ταχύτητας, τα οποία στην αγγλική ονομάζονται hypersonic. Η απόδοση του όρου στην ελληνική είναι είτε «πολυηχητικά» είτε «υπερ-υπερηχητικά». Μέχρι πρότινος, όλα σχεδόν τα μεγάλης εμβέλειας (stand-off) βλήματα τα εκτοξευόμενα είτε από πλοία είτε από πολεμικά αεροσκάφη ήταν απλώς «υπερηχητικά» (supersonic), ήτοι στην κατηγορία ταχύτητας 2 έως 4 Μαχ (1 Μαχ είναι η ταχύτητα του ήχου, η οποία σε στρατοσφαιρικά ύψη ισοδυναμεί με 1.060 χ.α.ώ. περίπου). Τα «πολυηχητικά» όπλα αναπτύσσουν μέγιστη ταχύτητα κοντά στο στόχο πάνω από 5 Μαχ, ενίοτε δε πολύ μεγαλύτερη. Ως εκ τούτου, είναι πάρα πολύ δύσκολα ανασχέσιμα από οποιαδήποτε εχθρική αεράμυνα, ιδίως, δε, εάν διαθέτουν και ικανότητες ελιγμών. Μια φράση που οι Ρώσοι επιτελείς αρέσκονται να χρησιμοποιούν για τα νέα υπερ-όπλα της χώρας τους είναι η φράση «βασισμένα στις νέες αρχές της Φυσικής».

Το πρώτο τέτοιο όπλο παγκοσμίως που εισήλθε σε παραγωγή και υπηρεσία, περί τα τέλη του 2017, είναι το αεροεκτοξευόμενο βαλλιστικό βλήμα (ALBM) KH-47M2 Kinzhal. Ουσιαστικά, αποτελεί μια μετατροπή του βλήματος εδάφους-εδάφους 9K720 Iskander για μεταφορά, σε πρώτη φάση, από το βαρύ μαχητικό MiG-31 (κατάλοιπο της σοβιετικής περιόδου, που υπηρετεί από το 1981). Στην ορολογία του NATO, είναι γνωστό ως AS-24 Killjoy. Ο κ. Πούτιν αναφέρθηκε σε αυτό στην περίφημη ομιλία του της 1ης Μαρτίου2018, όταν παρουσίασε μια σειρά νέων όπλων στρατηγικού ή υπο-στρατηγικού χαρακτήρα. Τα τεχνικά χαρακτηριστικά του παραμένουν απόρρητα, αλλά εκτιμάται ότι έχει μήκος περίπου 8 μέτρα, βάρος 2.500 κιλά και εκρηκτική κεφαλή (συμβατική σε πρώτη φάση) των 500 κιλών. Η μέγιστη ταχύτητά του είναι εντυπωσιακή: τουλάχιστον 10 Μαχ και ενδεχομένως 12! Όσο για το δραστικό βεληνεκές, όταν εκτοξεύεται με μεγάλη ταχύτητα και από μεγάλο ύψος, πλησιάζει τα 2.000 χιλιόμετρα. Στο εγγύς μέλλον, θα το δούμε και σε έκδοση με πυρηνική κεφαλή, εκτιμώμενης ισχύος από 100 έως 500 κιλοτόνους.

Το μέγα ερώτημα είναι τι ικανότητες ελιγμών έχει το Kinzhal, εκτός από την κλασική βαλλιστική τροχιά. Αυτές φαίνεται να είναι μάλλον περιορισμένες και, αν υπάρχουν, θα περιορίζονται σε κάποιες μανούβρες διαφυγής κατά την τελική προσέγγιση του στόχου, όταν ενδεχομένως το έχει ήδη εγκλωβίσει η εχθρική (επίσης πυραυλική) αεράμυνα. Σε κάθε περίπτωση, η πολύ μεγάλη του ταχύτητα καθιστά σχεδόν αδύνατή την αναχαίτισή του ακόμη και από τα πλέον προηγμένα Δυτικά συστήματα αντιπυραυλικής προστασίας. Ο πύραυλος Kinzhal χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στη μάχη στις 18 Μαρτίου 2022, όταν έπληξε, με απόλυτη επιτυχία, μια αποθήκη πυρομαχικών στην πόλη Ντελιάτιν, στην Δυτική Ουκρανία. Αν και η χρήση του μέχρι τούδε στην συγκεκριμένη σύρραξη υπήρξε μάλλον περιορισμένη, λόγω μικρών διαθέσιμων ποσοτήτων, στο τέλος του 2022 ο στρατηγός Γκεράσιμωφ ανέφερε ότι έχει αποδειχθεί δύσκολα ανασχέσιμος. Εντούτοις, στις αρχές Μαΐου 2023 σημειώθηκε η πρώτη κατάρριψη Kinzhal. Και μια λεπτομέρεια: όταν μεταφέρεται από μαχητικά αεροσκάφη και όχι από στρατηγικά βομβαρδιστικά, τίθεται εκτός των διμερών συμβατικών ρυθμίσεων (Διεθνών Συνθηκών) ΗΠΑ-Ρωσία περί «οροφής» σε αριθμό όπλων.

Το δεύτερο «πολυηχητικό» όπλο της Ομοσπονδίας, που εισήλθε σε υπηρεσία μόλις τον Ιανουάριο του 2023 και δεν έχει ακόμη χρησιμοποιηθεί στη μάχη, είναι ακόμη πιο σημαντικό: πρόκειται για το 3M22 Tsirkon (κωδικός ΝΑΤΟ: SS-N-33), το οποίο, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, δεν διαθέτει πυραυλοκινητήρα όπως το προαναφερθέν, αλλά κινητήρα scramjet. Αυτό συνεπάγεται σημαντικές ικανότητες ελιγμών, άρα πολύ μεγάλη δυσκολία να αναχαιτιστεί. Η ανάπτυξή του πρέπει να δρομολογήθηκε από τον οίκο Mashinostroyeniya, ο οποίος έχει πολύ μεγάλη εμπειρία στα αντιπλοϊκά (εναντίον πλοίων επιφανείας) βλήματα, γύρω στο 2011. Εκτοξεύτηκε για πρώτη φορά επιτυχώς από σταθερό εκτοξευτήρα το 2017 και από πλοίο τον Ιανουάριο του 2020. Το πλοίο ήταν η νεότευκτη φρεγάτα «Ναύαρχος του Στόλου της ΕΣΣΔ Σεργκέι Γκορτσκώφ» των 5.400 τόνων πλήρους εκτοπίσματος, η οποία, ευρισκόμενη στη Θάλασσα του Μπάρεντς, προσέβαλε έναν επίγειο στόχο κάπου στα Ουράλια, περίπου 500 χιλιόμετρα νοτιότερα. 10 τέτοια πλοία έχουν παραγγελθεί και θα υπηρετούν όλα μέχρι το 2028, το αργότερο, και στο Βόρειο Στόλο και στον Στόλο του Ειρηνικού. Τα πρώτα 4 πλοία της κλάσης αυτής (Project 22350) διαθέτουν από 16 «κελιά» κάθετης εκτόξευσης κατάλληλα και για αντιπλοϊκά βλήματα, ενώ τα υπόλοιπα 6 διαθέτουν τουλάχιστον 24 «κελιά», ενδεχομένως, δε και 32. Πρόκειται για μια τρομακτική ισχύ πυρός για πλοία αυτού του μεγέθους, ανάλογη των 4 βαρέων καταδρομικών Kirov της ύστερης σοβιετικής περιόδου (εκ των οποίων 2 μόνο επιβιώνουν σήμερα).

Τον Οκτώβριο του 2021, έλαβε χώρα και η πρώτη δοκιμαστική εκτόξευση Tsirkon από πυρηνοκίνητο υποβρύχιο (κλάσης Project 885/885M Yasen), ευρισκόμενο στην Λευκή Θάλασσα. Η κλάση αυτή, σημειωτέον, διαθέτει 32 εκτοξευτήρες βλημάτων, αλλά δεν τα έχει ακόμη υιοθετήσει επιχειρησιακά. Οι πρώτες παραδόσεις Tsirkon παραγωγής στο Ρωσικό Ναυτικό έλαβαν χώρα στις 23.12.2022 και, δέκα μόλις ημέρες αργότερα (3.1.2023), η φρεγάτα «Ναύαρχος Γκορτσκώφ» απέπλευσε πανηγυρικά για το πρώτο της επιχειρησιακό ταξίδι στον Ατλαντικό εφοδιασμένη με το νέο υπερόπλο, μεταφέροντας παράλληλα και το παλαιότερο ναυτικό βλήμα Kalibr (υποηχητικό). Μερικές εβδομάδες αργότερα, αφίχθη στο Κέιπ Τάουν, προκειμένου να συμμετάσχει σε κοινά γυμνάσια με τα Πολεμικά Ναυτικά της Νοτίου Αφρικής και της Κίνας (20 - 27.2.2023) [12].

Και του Tsirkon τα τεχνικά χαρακτηριστικά είναι άκρως απόρρητα. Έχει εκτιμώμενο μήκος 8-9 μέτρα, διάμετρο 60 εκατοστά και βεληνεκές έως 740 χιλιόμετρα (αν και ορισμένες πηγές κάνουν λόγο για πάνω από 1.000 χιλιόμετρα, όπως λ.χ. σε μια φημολογούμενη δοκιμή στις 28.5.2022). Η μέγιστη ταχύτητά του πρέπει να είναι γύρω στα 9 Μαχ ή 9.540 χ.α.ώ. Διαθέτει, επί του παρόντος, απλή εκρηκτική κεφαλή βάρους 300-400 κιλών, αλλά αναμένεται να αποκτήσει, σχετικά σύντομα, και πυρηνική γόμωση, πιθανότατα των 200 κιλοτόνων. Η κινητική ενέργεια ακόμη και της απλής -συμβατικής- έκδοσης είναι 242 φορές μεγαλύτερη από εκείνη του αμερικανικού Tomahawk! Ως εκ τούτου, αποτελεί θανάσιμη απειλή όχι μόνο για τα μεγαλύτερα αεροπλανοφόρα της Δύσης, αλλά και για στόχους ξηράς.

Η διεθνής βιβλιογραφία αναφέρει, και ορθώς με βάση τα τεχνικά του χαρακτηριστικά, ως πολυηχητικό όπλο και το όχημα επανεισόδου -ουσιαστικά κάτι σαν μικρό διαστημικό λεωφορείο με εκτιμώμενο μήκος 5,4 μέτρα- που ονομάζεται Yu-74 Avangard, το οποίο θα φέρει στην κορυφή του ο νέος διηπειρωτικός βαλλιστικός πύραυλος (ICBM) RS-28 Sarmat [13]. Εντούτοις, αυτό έχει διαφορετικό ρόλο από τα προαναφερθέντα Kinzhal και Tsirkon: καθώς αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα (component) ενός ICBM ικανού να πλήξει τις ΗΠΑ, ανήκει σε σαφώς υψηλότερο επίπεδο κλιμάκωσης. Είναι 100% στρατηγικό και απαρτίζει την περίφημη ρωσική Τριάδα, μαζί με τα βαλλιστικά βλήματα υποβρυχίων Bulava κλπ και τα (λίγα σήμερα) διηπειρωτικά βομβαρδιστικά Tu-95 και Tu-160. Με μια άλλη διατύπωση, το μεν Avangard προορίζεται να διατρήσει την ίδια την αντιβαλλιστική ασπίδα (ΑΒΜ) των ΗΠΑ, ενώ τα άλλα δύο πολυηχητικά όπλα αποτελούν αντίμετρα στα αναπτυγμένα στην Ευρώπη αντιβαλλιστικά συστήματα, όπως το Patriot PAC-3/4 και η επίγεια έκδοση του AEGIS (με βλήμα SM-3). Αυτό το τελευταίο γεγονός, μάλιστα, τα καθιστά και πολιτικώς ελκυστικά, σύμφωνα με μια αξιόλογη μελέτη του R. McDermott για το Jamestown Foundation τον Φεβρουάριο του 2022 [14].

ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΑΜΥΝΑ: ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ

Σε θεωρητικό επίπεδο, ο «γκουρού» της ρωσικής στρατιωτικής στρατηγικής είναι ο πρώην Υπαρχηγός (2010-2012) και κατόπιν Αρχηγός (από 9.11.2012 μέχρι σήμερα) του Γενικού Επιτελείου Ενόπλων Δυνάμεων, στρατηγός Βαλέρι Βασίλιεβιτς Γκεράσιμωφ, 68 ετών σήμερα. Με την γνωστή, δε, παραπλανητική ορολογία που χαρακτήριζε και τους Σοβιετικούς παλαιότερα και σήμερα τους Ρώσους, η ουσία του νέου δόγματος καλείται «Ενεργητική Άμυνα». Για πρώτη φορά ο στρατηγός χρησιμοποίησε τον όρο αυτό στην ομιλία του ενώπιον της Ακαδημίας Στρατιωτικών Επιστημών/AVN στις 2.3.2019. Σημειωτέον ότι το στρατιωτικό δόγμα της Ρωσίας αποτελεί υποσύνολο και μόνο (αν και πολύ σημαντικό βεβαίως) του ευρέως γνωστού «Δόγματος Γκεράσιμωφ» [15]: το τελευταίο περιλαμβάνει όλα τα μέσα -όχι μόνο τα στρατιωτικά- της οξείας αντιπαράθεσης της Ρωσίας με την Δύση, λ.χ. διπλωματικά, επικοινωνιακά (προπαγάνδα κλπ), ψυχολογικά, οικονομικά και άλλα. Είναι, εν ολίγοις, ολιστικό δόγμα ενός πολυδιάστατου ή άλλως «υβριδικού» πολέμου με μια πληθώρα ασύμμετρων επιχειρήσεων, τον οποίο η Ρωσία και οι ξένοι πράκτορές της διεξάγουν -ομολογουμένως με μαεστρία- εδώ και χρόνια.

Ένας πύραυλος Tsirkon εκτοξεύεται από την φρεγάτα «Ναύαρχος Gorkhov». Πηγή: ρωσικό υπουργείο Άμυνας
----------------------------------------------------------------------

Ο Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου ορίζει την στρατηγική της «ενεργητικής άμυνας» ως ένα σύνολο μέτρων τα οποία αποσκοπούν στην προληπτική εξουδετέρωση (pre-emptive neutralization) των απειλών για την ασφάλεια του κράτους, δηλαδή την επιθυμία οι απειλές να προλαμβάνονται εν τη γενέσει τους. Ποια, όμως, είναι η ουσία μιας τέτοιας απειλής η οποία θα απαιτούσε προληπτική αντιμετώπιση δεν προσδιορίζεται επαρκώς. Εν ολίγοις, μια απροσδιοριστία (ambiguity), σκόπιμη, χαρακτηρίζει τις προϋποθέσεις της ρωσικής δράσης. Σε κάθε περίπτωση, οι αρχές που διέπουν την εν λόγω στρατηγική αφορούν: α) την πρόληψη του πολέμου, β) την πολεμική προετοιμασία και γ) την ίδια την διεξαγωγή του πολέμου. Ως προς την διεξαγωγή του πολέμου, η πεμπτουσία της ομιλίας του είναι ίσως η ακόλουθη: «Λειτουργώντας γρήγορα, πρέπει να προλάβουμε τον εχθρό με τα δικά μας προληπτικά μέτρα, να εντοπίσουμε έγκαιρα τις ευάλωτες περιοχές του και να δημιουργήσουμε απειλές πρόκλησης ζημιών που είναι απαράδεκτες για αυτόν. Αυτό θα διασφαλίσει την απόκτηση και διατήρηση της στρατηγικής πρωτοβουλίας».

Συνεπώς, λέξεις-κλειδιά περί διεξαγωγής του πολέμου είναι οι κάτωθι: α) αμεσότητα της δράσης μας, ακόμη και με προληπτικά (pre-emptive) μέτρα, εφόσον κριθεί σκόπιμο, β) ευάλωτες περιοχές του εχθρού και γ) δυνατότητα πρόκλησης μιας απαράδεκτης για τον εχθρό ζημίας, χτυπώντας καταρχήν με ακρίβεια και από μεγάλη σχετικά απόσταση, δηλαδή χωρίς εμπλοκή εξ επαφής (non-contact warfare). Οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί τους, σημειωτέον, είναι σε θέση να επιφέρουν σήμερα πλήγματα ακριβείας με επανδρωμένα αεροσκάφη, ακόμη και μικρά-τακτικά, όπως το διακλαδικό F-35 Joint Strike Fighter. Αντίθετα, η κακή κατάσταση της Ρωσικής Τακτικής Αεροπορίας, ιδίως δε η πρόδηλη υστέρηση στην πέμπτη γενιά μαχητικών αεροσκαφών ωθεί το Γενικό Επιτελείο να στραφεί, κατά προτεραιότητα, σε μη επανδρωμένα μέσα. Και συνεχίζει ο στρατηγός, αναφερόμενος στις νατοϊκές βλέψεις εναντίον της Ρωσίας: «Η απάντησή μας δεν αργεί να έρθει. Υιοθετούνται και αναπτύσσονται σύγχρονα μοντέλα στον τομέα των εξοπλισμών, συμπεριλαμβανομένων θεμελιωδώς νέων τύπων όπλων. Η μαζική παραγωγή νέων μοντέλων όπλων έχει ξεκινήσει, προς το συμφέρον του εξοπλισμού των Ενόπλων Δυνάμεων με αυτά. Τα Avangard, Sarmat, Peresvet [16], και Kinzhal έχουν επιδείξει το υψηλό επίπεδο αποτελεσματικότητάς τους, ενώ πέρασαν με επιτυχία τις δοκιμές τα Poseidon [17] και Burevestnik [18]. Ακολουθεί το αντιπλοϊκό / πολυηχητικό βλήμα Tsirkon. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είμαστε ηγέτες σε αυτόν τον τομέα σε σύγκριση με τις τεχνολογικά ανεπτυγμένες χώρες του κόσμου».

Εκεί που η κατάσταση περιπλέκεται είναι ο προσδιορισμός του τι συνιστά «απαράδεκτη (για τον εχθρό) ζημία». Αφήνοντας έξω το πυρηνικό ενδεχόμενο, δηλαδή λαμβάνοντας υπόψη την συμβατική έκδοση των πολυηχητικών όπλων -αυτή που υπηρετεί σήμερα- το ερώτημα είναι το εξής: ποιους τελικά στόχους θα πλήττουν, ούτως ώστε να εξυπηρετούν αποτελεσματικά την «ενεργητική άμυνα»; Μόνο στρατιωτικούς ή, ενδεχομένως, και πολιτικούς; Οι εκτιμήσεις πολλών συνηγορούσαν υπέρ της πρώτης μόνο κατηγορίας στόχων («counter-force»). Αυτή, εν ευρεία εννοία δεν περιλαμβάνει μόνο τις Ένοπλες Δυνάμεις του εχθρού, με έμφαση τις πυραυλικές εγκαταστάσεις, αλλά επίσης κέντρα διοίκησης και ελέγχου (C2), αποθήκες υλικού, στρατιωτικά αεροδρόμια κ.λπ. Δυστυχώς, όμως, στην Ουκρανία η χρήση ρωσικών βλημάτων έπληξε και πολλούς στόχους της δεύτερης κατηγορίας («counter-value»), προκαλώντας παγκόσμιο αποτροπιασμό. Πολύ σωστά, λοιπόν, επισημάνθηκε ότι τα όρια μεταξύ «counter-force» και «counter-value» στοχοθεσίας των Ρώσων αποδείχθηκαν στην πράξη συγκεχυμένα (blurry).

Τούτο, όμως, δεν είναι και τόσο περίεργο για όσους έχουν εντρυφήσει στο ρωσικό τρόπο διεξαγωγής πολέμου (Russian way of warfare). Ο πολύ μεγάλος καθηγητής Lawrence Freedman, συνόψισε πρόσφατα την σκληρότητά του στο Foreign Affairs: «Στις δεκαετίες μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, η Ρωσία δεν εγκατέλειψε ποτέ το μοντέλο του ολοκληρωτικού πολέμου. Αυτό συνέβαινε ακόμη και όταν χρησιμοποιούσε πυρομαχικά ακριβείας» [19]. Ακόμη και το 2019, σημειωτέον, οι Δυτικοί παρατηρητές θα έπρεπε να έχουν αποδώσει την δέουσα προσοχή σε ένα διευκρινιστικό άρθρο επί της ομιλίας Γκεράσιμωφ, του υποστράτηγου Βλαντιμίρ Οστάνκωφ, κορυφαίου θεωρητικού επιστήμονα στην Ακαδημία Στρατιωτικών Επιστημών με τίτλο «Η φύση της σύγχρονης στρατιωτικής σύρραξης και η επίδρασή της στην στρατιωτική στρατηγική». Ο Οστάνκωφ, αφού εκθέτει με ενάργεια τα χαρακτηριστικά των σύγχρονων πολέμων, καταλήγει στο εξής βασικό συμπέρασμα: αφού και οι ΗΠΑ σήμερα αποδίδουν έμφαση στην αποφυγή της εξ επαφής εμπλοκής (non-contact warfare), ανάλογη πρέπει να είναι και η τακτική της Ρωσίας. Στο πλαίσιο αυτό, τα νέα πολυηχητικά όπλα είναι ικανά για πρόκληση «απαράδεκτης ζημίας» και για «τρομοκράτηση» (intimidation). Ο τελευταίος όρος παραπέμπει και σε επιθέσεις εναντίον πόλεων, συνεχίζοντας την παράδοση των τρομερών βομβαρδισμών του Β’ Π.Π. Ο ολοκληρωτικός πόλεμος σε όλο του το μεγαλείο...

Τα δύο βλήματα τα οποία περιγράφουμε εδώ δεν είναι τα μόνα στην Ουκρανία που δύσκολα αναχαιτίζονται: το παλαιό -σε υπηρεσία από το 1962!- KH-22, αερομεταφερόμενο όπως και το Kinzhal, έχει εκτοξευθεί περί τις 230 φορές από βαρέα βομβαρδιστικά. Αυτό το εμβληματικό βλήμα αέρος-επιφανείας, σχεδιασμένο αρχικά με πυρηνική κεφαλή που θα βύθιζε αεροπλανοφόρα, υπέστη τροποποιήσεις (απλή εκρηκτική κεφαλή των 950 κιλών) και έχει σπείρει τον τρόμο ακόμη και σε κατοικημένες περιοχές, χωρίς να έχει καταστεί δυνατόν να αναχαιτιστεί μέχρι σήμερα. Πρόκειται για έναν γιγάντιο πύραυλο βάρους 6 τόνων με βεληνεκές 460 χιλιόμετρα και μέγιστη ταχύτητα 4 Μαχ, δηλαδή όχι μακρυά από το πολυηχητικό φάσμα. Για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε στη μάχη τον Μάιο του 2022, 60 ολόκληρα έτη μετά την είσοδό του σε υπηρεσία! Μερικές από τις πιο φρικώδεις προσβολές πολιτικών στόχων στην σύρραξη, όπως στο εμπορικό κέντρο Κρεμεντσιούκ (27.6.2022) και στην 9όροφη πολυκατοικία στο Ντνίπρο (14.1.2023) έγιναν από αυτό ακριβώς το όπλο, επιβεβαιώνοντας την θεώρηση του Οστάνκωφ περί «τρομοκράτησης».

ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΠΥΡΗΝΙΚΟ ΔΟΓΜΑ

Τα συμβατικά όπλα ακριβείας-μακρού πλήγματος της Ρωσικής Ομοσπονδίας έχουν βελτιωθεί την τελευταία δεκαετία (ακόμη και πριν την έλευση της πολυηχητικής γενιάς), άρα, θεωρητικά, η εξάρτηση από τα πυρηνικά έχει μειωθεί. Εντούτοις, προτού ακόμη ξεσπάσει ο πόλεμος στην Ουκρανία, το ερώτημα που διχάζει τους Δυτικούς αναλυτές είναι εάν και κατά πόσον η Ρωσία έχει χαμηλώσει το «πυρηνικό κατώφλι», δηλαδή, με άλλα λόγια, εάν έχει διευρύνει τις περιπτώσεις χρήσης πυρηνικών όπλων (ακόμη και τακτικών) σε σχέση με το ισχύον, από το 2020, πυρηνικό της δόγμα [20]. Αυτό αποκλείει, επί της ουσίας, την «πρώτη χρήση» τέτοιων όπλων, πλην μιας μόνο και απολύτως ακραίας περίπτωσης: όταν πλέον κινδυνεύει, από μια συμβατική επίθεση του εχθρού, η ίδια η υπόσταση του κράτους. Δηλαδή, πυρηνικά θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την αντιμετώπιση μιας υπαρξιακού μεγέθους απειλής. Αυτή η διακήρυξη είναι συμβατή με τη μειονεκτική θέση της Ρωσίας έναντι του ΝΑΤΟ, τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά, ως προς τις συμβατικές δυνάμεις.

Υπάρχουν, όμως, ορισμένοι Δυτικοί αναλυτές εδώ και πέντε χρόνια [21] που προβάλλουν -χωρίς καμία χειροπιαστή ένδειξη- τον εξής ισχυρισμό: το πραγματικό πυρηνικό δόγμα του Κρεμλίνου διαφέρει από το δημόσια διακηρυγμένο. Περιλαμβάνει και μια (κρυφή) περίπτωση χρήσης πυρηνικών, την «κλιμάκωση για την αποκλιμάκωση» - «escalate to de-escalate»: σε περίπτωση που μια συμβατική σύρραξη, ακόμη και εκτός ρωσικής επικράτειας, εξελιχθεί πολύ άσχημα για τη Μόσχα και ιδίως για το γόητρο του Προέδρου, τότε οι Ρώσοι είναι διατεθειμένοι να χρησιμοποιήσουν τακτικά πυρηνικά, ούτως ώστε να παραλύσουν την άλλη πλευρά και, στην συνέχεια, να διαπραγματευθούν μια διευθέτηση της κατάστασης από θέση ισχύος. Σύμφωνα με μια ερμηνεία [22], δύο παράμετροι συνηγορούν σε χαμηλωμένο «πυρηνικό κατώφλι»: Πρώτον, η σταδιακή εξάντληση στην Ουκρανία του ρωσικού αποθέματος μη πυρηνικών όπλων μακρού πλήγματος και, δεύτερον, η αποφασιστική, μέχρι σήμερα, αντίδραση του ΝΑΤΟ (έστω και χωρίς άμεση εμπλοκή), η οποία τείνει να δημιουργήσει οδυνηρά τετελεσμένα, όπως η ένταξη της Φινλανδίας και της Σουηδίας, όταν, βεβαίως, δεήσει να πει το «ναι» η Τουρκία. Η, από την οπτική πλευρά της Μόσχας, επιδείνωση της στρατηγικής της κατάστασης επαναφέρει στο προσκήνιο το ενδεχόμενο χρήσης πυρηνικών, ειδικά, δε, αν ισχύει η «κλιμάκωση για την αποκλιμάκωση». Ομοίως πρόσφατη (Ιανουάριος 2023) μελέτη του αμερικανικού RAND Corporation αναφέρει, μεταξύ άλλων, πως οι επιλογές της Μόσχας για μη πυρηνική κλιμάκωση μοιάζουν πλέον πολύ περιορισμένες, εξ ου και η πιθανότητα χρήσης πυρηνικών έχει αυξηθεί [23].

Το εν λόγω επιχείρημα δεν είναι, κατά την γνώμη μας, ιδιαίτερα πειστικό: υπάρχει πάντοτε η δυνατότητα για την Ρωσία περαιτέρω επιστράτευσης συν χρήσης νέων όπλων. Προσωπική μας εκτίμηση, χωρίς βεβαίως να «διαβάζουμε» την σκέψη της ρωσικής ηγεσίας, είναι πως η παραπάνω θεώρηση συγχέει δύο μάλλον διαφορετικά πράγματα: τον αποτρεπτικό χαρακτήρα των πυρηνικών όπλων, δηλαδή την γνωστοποίηση προς την άλλη πλευρά της κατηγορηματικής βούλησης να χρησιμοποιηθούν, εφόσον η χώρα πράγματι απειλείται υπαρξιακά, με την επονομαζόμενη «διαχείριση της κλιμάκωσης» (escalation management) και δη σε μια σύγκρουση όπως η τρέχουσα ουκρανική. Εκεί η Ρωσία είναι ο επιτιθέμενος-εισβολέας, κατά παράβαση του Διεθνούς Δικαίου, συνεπώς δεν μπορεί να δικαιολογηθεί η χρήση τους στα μάτια της διεθνούς κοινότητας [24]. Ασχέτως της όποιας ρητορικής, μια πραγματική χρήση τέτοιων όπλων θα συνιστούσε λίαν υψηλό επίπεδο κλιμάκωσης: μεταπολεμικά, ούτε καν τακτικά πυρηνικά όπλα μικρής ισχύος δεν έχουν χρησιμοποιηθεί ποτέ από κανένα κράτος παγκοσμίως.

Εμείς λοιπόν εκτιμούμε, όπως και άλλοι αναλυτές [25], πως το πυρηνικό κατώφλι της Ρωσίας δεν έχει χαμηλώσει, τουλάχιστον όχι ακόμη, και πως η υποτιθέμενη «κλιμάκωση για την αποκλιμάκωση» δεν ισχύει στην πράξη. Αλλά, ακόμη κι αν αυτή ισχύει, λογικά θα αφορά μόνο μια αμυντική επιχείρηση: τα τακτικά πυρηνικά όπλα, από το 1953 που τέθηκαν για πρώτη φορά σε υπηρεσία από τις ΗΠΑ και τους λοιπούς ΝΑΤΟϊκούς συμμάχους, είχαν ανέκαθεν θέση μόνο σε ένα αμυντικό πλαίσιο, ποτέ σε ένα επιθετικό. Αποτελούν έσχατη λύση, για τον απλούστατο επίσης λόγο ότι ένας πυρηνικός πόλεμος δε μπορεί να κερδηθεί, όπως ρητά αναγνώρισαν με κοινή τους δήλωση όλοι οι ηγέτες των επίσημων πυρηνικών Δυνάμεων -συμπεριλαμβανομένου του κ. Πούτιν- στις αρχές του 2022. Σε διαφορετική περίπτωση, μια ρωσική πυρηνική επίδειξη θα μπορούσε να έχει ήδη λάβει χώρα όταν διεξαγόταν η περυσινή ουκρανική αντεπίθεση, η οποία τελικά απελευθέρωσε αρκετές ουκρανικές περιοχές.

Η έλευση σε ικανοποιητικούς αριθμούς -περί το 2024/25- των πολυηχητικών Kinzhal και Tsirkon δημιουργεί ένα νέο, ενδιάμεσο επίπεδο κλιμάκωσης (medium layer of escalation), χωρίς την ανάγκη καταφυγής στα πυρηνικά, κάτι που έχει αναδείξει και η μελέτη του McDermott («the conventional variants of these systems offer a more readily usable strike option in any conflict with a peer adversary since these stop short of escalation to a nuclear exchange») [26]. Η πολύ υψηλή τους ταχύτητα προσδίδει προστιθέμενη αξία ακόμη και στο συμβατικό σκέλος του ρωσικού οπλοστασίου και καθιστά περιττή την πυρηνική κλιμάκωση, όταν το διακύβευμα δεν είναι απολύτως υπαρξιακό για τη Ρωσία. Όσο για την χρήση τους, ενίοτε, εναντίον αστικών κέντρων και υποδομών αναγκαίων για την επιβίωση του πληθυσμού, μολονότι αυτή αποτελεί καταδικαστέο έγκλημα πολέμου, εντούτοις συνιστά υποδεέστερο επίπεδο κλιμάκωσης από το σπάσιμο, για πρώτη φορά μετά το 1945, του πυρηνικού «ταμπού». Τον Ιανουάριο του 2017, ο Υπουργός Άμυνας Σεργκέι Σοϊγκού είχε δηλώσει, σε ομιλία του, πως η ανάπτυξη τέτοιων όπλων υψηλής ακρίβειας μπορεί να επιτρέψει στην Ρωσία να παραμερίσει, εν μέρει έστω, την πυρηνική αποτροπή υπέρ της συμβατικής [27]. Ομοίως, ο Οστάνκωφ στο άρθρο του είχε γράψει πως αναμένεται να περιορίσουν την σημασία που είχε, μέχρι πρότινος, η πυρηνική αποτροπή.

Ο Ρώσος πρόεδρος, Βλαντιμίρ Πούτιν, και ο Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου των Ρωσικών Ενόπλων Δυνάμεων, Valery Gerasimov, στην ετήσια συνεδρίαση του Συμβουλίου του Υπουργείου Άμυνας στη Μόσχα, στις 21 Δεκεμβρίου 2022. Sputnik/Mikhail Kuravlev/Kremlin via REUTERS/File Photo
------------------------------------------------------------------------

Μια ακόμη παράμετρος πρέπει να αναφερθεί: και το Kinzhal και το Tsirkon, στην συμβατική τους έκδοση, είναι ικανά να διαδραματίσουν, όπως φαίνεται, σημαντικό ρόλο στην ρωσική προσπάθεια κυριαρχίας επί της Αρκτικής, περιοχής υψίστης σημασίας για τη Μόσχα. Αυτό διότι μπορούν να οριοθετήσουν εκεί μια τεράστια ζώνη παρεμπόδισης πρόσβασης και αποστέρησης περιοχής (A2/AD, anti-access/area-denial), όπως κάνει ακριβώς και η Κίνα στις θαλάσσιες ζώνες που την περιβάλλουν. Ο καθηγητής R. Huebert από το Πανεπιστήμιο του Κάλγκαρι δήλωσε χαρακτηριστικά: «Έχουμε πλέον ένα διεθνές γεωπολιτικό περιβάλλον στο οποίο η Αρκτική είναι κεντρική για τους Ρώσους. Η εισαγωγή πολυηχητικών οπλικών συστημάτων, τα οποία δεν μπορούμε να εντοπίσουμε, σημαίνει ίσως ότι μπαίνουμε σε ένα πολύ επικίνδυνο διεθνές σύστημα» [28].

ΑΝΟΡΘΟΔΟΞΗ ΣΚΕΨΗ

Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, πολυηχητικοί πύραυλοι όπως οι Kinzhal και Tsirkon διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στο νέο στρατιωτικό δόγμα της Ρωσίας. Καθώς αυτή αφενός δεν διαθέτει πόρους για ανάπτυξη ισχυρών ενόπλων δυνάμεων πλήρους φάσματος, αφετέρου παραμένει στην πρωτοπορία της πυραυλικής τεχνολογίας, το στρατιωτικό της δόγμα έπρεπε να ενσωματώσει συγκεκριμένα δεδομένα. Οι Bredsen και Friis έχουν πολύ εύστοχα παρατηρήσει πως οι Ρώσοι επιτελείς έπρεπε, αναγκαστικά, να σκεφτούν ανορθόδοξα («out of the box») [29]: στρατηγική, όπλα και τακτικές, δηλαδή η τεχνική-στρατιωτική πτυχή του δόγματος κατά τη σοβιετική και ρωσική ορολογία, αναπροσαρμόζονται, μέσα στο πλαίσιο της λειψανδρίας και του αρκετά περιορισμένου αμυντικού προϋπολογισμού. Το παλαιό ρητό «Πενία τέχνας κατεργάζεται» ισχύει στο έπακρο για την σύγχρονη Ρωσία, όπως έχει αποδείξει και ο όλος υβριδικός χαρακτήρας της αντιπαράθεσης με την Δύση. Για να επανέλθουμε, λοιπόν, στον Posen, η ανάπτυξη του δόγματος είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων: στην περίπτωση της σύγχρονης Ρωσίας, αυτοί είναι σίγουρα η αχανής γεωγραφία της και η ανάγκη να κρατηθεί ο εχθρός μακριά, η κακή οικονομία της, που απαγορεύει σύμμετρη ανάπτυξη όλων των στρατιωτικών δυνατοτήτων, και η τεχνολογική κληρονομιά της ύστερης ΕΣΣΔ που προσέφερε επαρκές know-how (τεχνολογικός ντετερμινισμός). Βεβαίως, στην αδήριτη λογική της δράσης-αντίδρασης η οποία διέπει κάθε κούρσα εξοπλισμών, είναι λογικό να ελήφθησαν υπόψη και μείζονες εξελίξεις στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού: αυτές ήταν πρωτίστως η αποχώρηση των ΗΠΑ από την Συνθήκη ΑΒΜ (Αντιβαλλιστικών Βλημάτων) το 2002 και το ισχύον, από το 2001, αμερικανικό στρατιωτικό δόγμα των «full-spectrum operations». Θα ήμασταν μάλλον ευήθεις αν δεν αναμέναμε μια κάποιου είδους ρωσική απάντηση στις συγκεκριμένες εξελίξεις, καθώς και στο πρόγραμμα PGS (Prompt Global Strike) της τελευταίας εικοσαετίας, το οποίο δεν μπορούμε να αναλύσουμε εδώ.

Από στρατηγικής πλευράς, πάντως, η έλευση τέτοιων όπλων, τα οποία, όπως ελέχθη, δεν γνωρίζουμε τι είδους κεφαλή φέρουν, είναι αποσταθεροποιητικός παράγων, καθώς αυξάνει τους κινδύνους λανθασμένου υπολογισμού (miscalculation) από πλευράς ΝΑΤΟ. Όπως συνοψίζει το θέμα μια μελέτη του Κογκρέσου στις αρχές του 2023: «τα συμπιεσμένα χρονικά περιθώρια που σχετίζονται με ένα πλήγμα από συμβατικό πολυηχητικό πύραυλο είναι θεμελιωδώς αποσταθεροποιητικά κατά την διάρκεια μιας σύγκρουσης. Ένα βλήμα ικανό να πετάξει 3.000 χιλ. σε μόλις 15 λεπτά αφήνει ελάχιστο χρόνο στον αντίπαλο να δώσει μια καλά μελετημένη απάντηση» [30]. Με άλλα λόγια, οι πολυηχητικοί πύραυλοι διπλού ρόλου προκαλούν στην απέναντι πλευρά αφόρητη πίεση υπέρ της άμεσης αντίδρασης, η οποία δεν είναι καλός σύμβουλος στις διεθνείς σχέσεις, όπου η ψυχραιμία πρέπει να πρυτανεύει. Ακόμη και σε περιόδους σχετικά μέτριας έντασης, τέτοια όπλα μοιραία θέτουν τις δυνάμεις του ΝΑΤΟ σε υψηλά επίπεδα επιφυλακής (high alert levels), ιδίως δε όταν τοποθετούνται σε «στρατηγικά» σημεία, όπως ο περίφημος ρωσικός θύλακας του Καλίνινγκραντ στην Βαλτική. Να θυμίσουμε ότι, εντός του 2022, η Ρωσία ανέπτυξε σε αυτόν ακριβώς τον θύλακα μικρό αριθμό αεροσκαφών MiG-31 εφοδιασμένων με βλήματα Kinzhal [31].

Σε κάθε περίπτωση, πάντως, ακόμη κι αν είναι ικανά να επιφέρουν αποφασιστικά πλήγματα προληπτικού χαρακτήρα, σύμφωνα με την λογική του στρατηγού Γκεράσιμωφ, τα βλήματα αυτά δεν δύνανται να αποτελέσουν game-changer, όπως επισημαίνει και ο προαναφερθείς McDermott [32]. Γενικότερα, μαγική λύση στην διεξαγωγή του πολέμου («silver bullet») δεν υπάρχει. Αυτό πρέπει να το κατανοήσει η αναθεωρητική μεν, με πολλά προβλήματα δε, Ρωσία. Όπως επίσης οφείλει να κατανοήσει και την βασική αρχή της Ιστορίας ότι κατοχή εδάφους χωρίς επαρκή, ποσοτικά και ποιοτικά, στρατεύματα δε νοείται… Όσους «λαγούς» κι αν βγάλουν από το «καπέλο» ο κ. Πούτιν με τους επιτελείς του, ο χρόνος κυλάει εις βάρος τους. Μοναδική λύση, όσο απίθανη κι αν μοιάζει σήμερα, θα ήταν εάν η παρακμάζουσα Ρωσία, αλλάζοντας την Υψηλή Στρατηγική της, πάψει να είναι αναθεωρητικό κράτος και επιστρέψει σε ένα αποτρεπτικό-αμυντικό δόγμα. Τότε μόνο η «πολιτικο-στρατιωτική ολοκλήρωση» (βλ. Posen) θα καταστεί πραγματικότητα._

*Το δοκίμιο αυτό δημοσιεύθηκε στο τεύχος αρ. 82 (Ιούνιος - Ιούλιος 2023) του Foreign Affairs The Hellenic Edition.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:
[1] Συγκρατούνται ιδίως τα εξής τρία και εξαιρετικά, κατά την γνώμη μας πονήματα: Dave Johnson General Gerasimov on the Vectors of the Development of Military Strategy (NATO Defense College, 2019), Maren Garben Bredsen & Karsten Friis Missiles, Vessels and Active Defense (RUSI, 2020) και Roger McDermott The Role of Hypersonic Weapons in Russia’s Military Strategy (The Jamestown Foundation, 2022).
[2] Βλ. μια σύντομη παρουσίασή του εδώ https://www.files.ethz.ch/isn/192873/rp_117.pdf
[3] Περιέργως, έτσι ονομαζόταν και το δόγμα του Αμερικανικού Στρατού το 1976, που δεν μακροημέρευσε…
[4] Cornell University Press, 1984. Για μια σύντομη βιβλιοκριτική του εν λόγω έργου από τον A.Pierre στο αμερικανικό Foreign Affairs (φθινόπωρο 1985) βλ. https://www.foreignaffairs.com/reviews/capsule-review/1985-09-01/sources...
[5] Για την τωρινή σύγκρουση Ρωσίας - Ουκρανίας βλ. https://www.foreignaffairs.gr/articles/73970/barry-r-posen/i-epistrofi-t... και επίσης το λίγο παλαιότερο https://www.foreignaffairs.gr/articles/73748/barry-r-posen/oi-apithanes-...
[6] Condoleezza Rice, Η διαμόρφωση της σοβιετικής στρατηγικής, στις σελ. 765-798 του συλλογικού έργου (μεταφρασμένου και στα ελληνικά) Δημιουργοί της Σύγχρονης Στρατηγικής, Εκδόσεις Κων. Τουρίκη σε επιμέλεια Θάνου Ντόκου, 2004 (αρχική-αγγλική έκδοση 1986).
[7] https://www.foreignaffairs.gr/articles/73782/dr-basilis-sitaras/to-telos...
[8] Βασίλης Σιταράς, Ανατομία της Σύγχρονης Ρωσίας, Foreign Affairs The Hellenic Edition, τεύχος 58, Ιούνιος-Ιούλιος 2019
[9] Θυμίζουμε την απώλεια, από το διάδοχο κράτος, 50% και πλέον του σοβιετικού πληθυσμού (από τα 290 εκ. στα 140 εκ.). Ειδικά, δε, οι γεννηθέντες στην δεκαετία του 1990, που αποτελούν την βασική δεξαμενή για επιστρατεύσεις σήμερα, είναι πάρα πολύ λίγοι σε σχέση με τους κληρωτούς της ΕΣΣΔ.
[10] Και οι ίδιοι οι Ρώσοι έχουν επίγνωση της μειονεκτικής τους θέσης έναντι της Δύσης, όπως μαρτυρεί το κάτωθι απόσπασμα από άρθρο του απόστρατου αναλυτή Ντμίτρι Τρένιν (Russian International Affairs Council) τον Ιούλιο του 2022: «Η ασυμμετρία μεταξύ των αντιπάλων είναι τεράστια, ιδιαίτερα η ανισορροπία μεταξύ των δυνάμεων και των δυνατοτήτων που έχουν στην διάθεσή τους. Με βάση αυτό, οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί τους έχουν θέσει πολύ πιο ριζοσπαστικούς στόχους από τις σχετικά συντηρητικές στρατηγικές της ανάσχεσης και της αποτροπής που χρησιμοποιούνταν προς την Σοβιετική Ένωση». https://russiancouncil.ru/en/analytics-and-comments/comments/how-russia-...
[11] Maren Garben Bredsen & Karsten Friis, βλ. το άρθρο τους στην υποσημείωση αρ 2
[12] https://tass.com/defense/1570773
[13] Μικρός αριθμός Avangard έχει ήδη τεθεί σε υπηρεσία από τον Δεκέμβριο του 2019, επί του παλαιού βλήματος RS-18. Το τελευταίο θα αποσυρθεί την περίοδο 2023-2027, καθώς θα αναπτύσσεται το RS-28.
[14] «Ηypersonics are politically appealing in the sense that they can be cast as a response to US missile defense close to Russia’s borders». Βλ. περί της συγκεκριμένης μελέτης υποσ. αρ. 2 και το διαδικτυακό σύνδεσμο https://jamestown.org/program/the-role-of-hypersonic-weapons-in-russian-...
[15] Για το «Δόγμα Γκεράσιμωφ» βλ. λεπτομέρειες στην ελληνική βιβλιογραφία Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης, Ρωσία – Ο μεγάλος εχθρός της Δύσης, Επίκεντρο 2022, σελ. 101 επ.
[16] Αμυντικό όπλο λέηζερ
[17] Πυρηνοκίνητη τορπίλη. Βλ. αναλυτικά Β.Σιταράς, Russia’s Deterrent in the 21st Century, σελ. 52 επ.
[18] Πυρηνοκίνητο βλήμα κρουζ εδάφους-εδάφους. Βλ. λεπτομέρειες Β.Σιταράς, Russia’s Deterrent in the 21st Century, σελ. 36 επ.
[19] https://www.foreignaffairs.gr/articles/74036/lawrence-freedman/to-kiebo-...
[20] https://www.armscontrol.org/act/2020-07/news/russia-releases-nuclear-det... και επίσης Β.Σιταράς, Russia’s Deterrent in the 21st Century, σελ. 20 επ.
[21] Το έναυσμα δόθηκε με το US Nuclear Posture Review της Διακυβέρνησης Τραμπ (Φεβρουάριος 2018)
[22] Αυτή, λ.χ., είναι η θέση της Γερμανίδας αναλύτριας Lydia Wachs, στην παρακάτω ανάλυσή της για τη Δεξαμενή Σκέψης SWP το Νοέμβριο του 2022: https://www.swp-berlin.org/en/publication/the-role-of-nuclear-weapons-in...
[23] Avoiding a Long War: U.S. Policy and the Trajectory of the Russia-Ukraine Conflict | RAND
[24] Επειδή πολλά έχουν γραφτεί και στην χώρα μας από διάφορους «αναλυτές» περί υποτιθέμενης «πυρηνικής κλιμάκωσης» που έχει ήδη λάβει χώρα, η ουσία είναι η εξής: Άλλο η ρητορική και άλλο η πραγματικότητα. Οποιαδήποτε δικαιολογία επικαλεστεί κάποιος προκειμένου να πατήσει όντως το «κουμπί», αυτή πρέπει να είναι στοιχειωδώς ορθολογική, ώστε να μην εξοργίσει ολόκληρη την διεθνή κοινότητα. Η επιβίωση ενός προσωποπαγούς καθεστώτος ασφαλώς δεν μπορεί να είναι τέτοια... Ούτε, βεβαίως, η υπεράσπιση «ενσωματωμένων» περιοχών υπό κατοχή, την οποία η συντριπτική πλειοψηφία της διεθνούς κοινωνίας έχει καταδικάσει ως παράνομη. Αν, παρόλα αυτά, η ρωσική ηγεσία αποφανθεί ότι αξίζει τον κόπο η χρήση τους στην Ουκρανία, οι μακροπρόθεσμες συνέπειες για την ίδια τη Ρωσία θα είναι τρομακτικές: ακόμη και η αποβολή από τον ΟΗΕ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί, όπως συνέβη και με την ΕΣΣΔ (με πολύ λιγότερο σημαντική αφορμή) από την Κοινωνία των Εθνών τον Δεκέμβριο του 1939.
[25] https://warontherocks.com/2017/09/the-myth-of-russias-lowered-nuclear-th...
[26] https://jamestown.org/program/the-role-of-hypersonic-weapons-in-russian-...
[27] Maren Garben Bredsen & Karsten Friis, στο ίδιο.
[28] Hypersonic Weapon Systems: The Tip of the Iceberg in a Strategic Game (highnorthnews.com)
[29] Maren Garben Bredsen & Karsten Friis, στο ίδιο.
[30] U.S. Hypersonic Weapons and Alternatives (documentcloud.org)
[31] Θα λέγαμε ότι η Ιστορία επαναλήφθηκε αυτούσια: η ανάπτυξη από το Κρεμλίνο, στον ίδιο θύλακα, πυραύλων εδάφους-εδάφους Iskander το 2016 πυροδότησε την ανάπτυξη αμερικανικών συστημάτων αεράμυνας AEGIS σε Ρουμανία και, αργότερα, σε Πολωνία. Αυτό η Ρωσία το εξέλαβε ως «κόκκινο πανί» και ως βασική αφορμή για να εισβάλει στην Ουκρανία…
[32] «Moscow’s planned hypersonic weapons are by no means a game-changer in the international security environment». https://jamestown.org/program/the-role-of-hypersonic-weapons-in-russian-...

Copyright © 2023 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.