Οι πηγές της ρωσικής ανάρμοστης συμπεριφοράς

Ως παιδί γονέων της μεσαίας τάξης —ο πατέρας μου άφησε την δημόσια υπηρεσία το 1991 και ξεκίνησε μια επιτυχημένη μικρή επιχείρηση— βίωσα εκείνη την δεκαετία των αναταράξεων κυρίως από δεύτερο χέρι. Τα εφηβικά μου χρόνια ήταν σταθερά και το μέλλον μου φαινόταν αρκετά προβλέψιμο. Έγινα φοιτητής στο ίδιο πανεπιστήμιο όπου δίδασκε η μητέρα μου και έβαλα στο στόχαστρό μου να δουλέψω στις διεθνείς υποθέσεις όπως ο πατέρας μου. Επωφελήθηκα από τις σπουδές σε μια εποχή που η δημόσια συζήτηση στην Ρωσία ήταν ανοιχτή. Οι καθηγητές μας μάς ενθάρρυναν να διαβάσουμε διάφορες πηγές, συμπεριλαμβανομένων ορισμένων που στο παρελθόν είχαν απαγορευθεί. Κάναμε συζητήσεις στην τάξη. Το καλοκαίρι του 2000, μπήκα ενθουσιασμένος στο Υπουργείο Εξωτερικών για πρακτική άσκηση, έτοιμος να ξεκινήσω μια καριέρα που ήλπιζα ότι θα μου διδάξει τον κόσμο.

Ένας άντρας περπατά με την κόρη του απομακρυνόμενος από το σημείο μιας ΝΑΤΟϊκής πυραυλικής επίθεσης στην Πρίστινα, στο Κοσσυφοπέδιο, τον Απρίλιο του 1999. Goran Tomasevic / Reuters
----------------------------------------------------

Η εμπειρία μου αποδείχτηκε απογοητευτική. Αντί να συνεργάζομαι με ειδικευμένες ελίτ με κομψά κοστούμια -το στερεότυπο των διπλωματών στις σοβιετικές ταινίες- με καθοδηγούσε μια συλλογή κουρασμένων, μεσήλικων αφεντικών που εκτελούσαν άσκοπα άδοξα καθήκοντα, όπως η σύνταξη σημείων συζήτησης για ανώτερους αξιωματούχους. Τις περισσότερες φορές, δεν φαινόταν να εργάζονται καθόλου. Κάθονταν και κάπνιζαν, διάβαζαν εφημερίδες και μιλούσαν για τα σχέδιά τους για το Σαββατοκύριακο. Η πρακτική μου συνίστατο κυρίως στο να πηγαίνω τις εφημερίδες τους και να τους αγοράζω σνακ.

Έτσι κι αλλιώς αποφάσισα να μπω στο Υπουργείο. Ήμουν πρόθυμος να κερδίσω τα δικά μου χρήματα και ήλπιζα ακόμα να μάθω περισσότερα για άλλα μέρη ταξιδεύοντας μακριά από τη Μόσχα. Όταν προσλήφθηκα το 2002 ως βοηθός ακόλουθος στην ρωσική πρεσβεία στην Καμπότζη, ήμουν χαρούμενος. Θα είχα την ευκαιρία να χρησιμοποιήσω τις γλωσσικές μου δεξιότητες στα Χμερ και τις σπουδές μου στη Νοτιοανατολική Ασία.

Δεδομένου ότι η Καμπότζη βρίσκεται στην περιφέρεια των ενδιαφερόντων της Ρωσίας, είχα λίγη δουλειά να κάνω. Αλλά η ζωή στο εξωτερικό ήταν μια αναβάθμιση σε σχέση με την ζωή στη Μόσχα. Οι διπλωμάτες που στάθμευαν εκτός Ρωσίας έβγαζαν πολύ περισσότερα χρήματα από εκείνους που τοποθετούντο στο εσωτερικό. Ο «νούμερο δυο» της πρεσβείας, Viacheslav Loukianov, εκτιμούσε την ανοιχτή συζήτηση και με ενθάρρυνε να υπερασπιστώ τις απόψεις μου. Και η στάση μας απέναντι στην Δύση ήταν αρκετά ευγενική. Το Υπουργείο Εξωτερικών είχε πάντα μια αντιαμερικανική κλίση -που κληρονόμησε από τον σοβιετικό προκάτοχό του- αλλά η προκατάληψη δεν ήταν ακατανίκητη. Οι συνάδελφοί μου και εγώ δεν σκεφτόμασταν πολύ για το ΝΑΤΟ, και όταν το κάναμε, συνήθως θεωρούσαμε τον οργανισμό ως εταίρο. Ένα βράδυ, βγήκα για μπύρες με έναν συνάδελφο υπάλληλο της πρεσβείας σε ένα υπόγειο μπαρ. Εκεί, συναντήσαμε έναν Αμερικανό αξιωματούχο που μας κάλεσε να πιούμε μαζί του. Σήμερα, μια τέτοια συνάντηση θα ήταν γεμάτη ένταση, αλλά εκείνη την εποχή ήταν μια ευκαιρία για φιλία.

Ωστόσο, ακόμη και τότε, ήταν σαφές ότι η ρωσική κυβέρνηση είχε μια κουλτούρα που αποθάρρυνε την ανεξάρτητη σκέψη -παρά τις παρορμήσεις του Λουκιάνοφ για το αντίθετο. Μια μέρα, με κάλεσαν να συναντηθώ με τον υπ’ αριθμόν τρία αξιωματούχο της πρεσβείας, έναν ήσυχο, μεσήλικα διπλωμάτη που είχε ενταχθεί στο Υπουργείο Εξωτερικών κατά την σοβιετική εποχή. Μου έδωσε το κείμενο από ένα τηλεγράφημα από τη Μόσχα, το οποίο μου είπε να ενσωματώσω σε ένα έγγραφο που θα παραδώσουμε στις Αρχές της Καμπότζης. Παρατηρώντας αρκετά τυπογραφικά λάθη, του είπα ότι θα τα διορθώσω. «Μην το κάνεις αυτό!» μου απάντησε με φωνή. «Πήραμε το κείμενο απευθείας από τη Μόσχα. Αυτοί ξέρουν καλύτερα. Ακόμα κι αν υπάρχουν λάθη, δεν είναι στο χέρι μας να διορθώσουμε το κέντρο». Ήταν εμβληματικό για αυτό που θα γινόταν μια αυξανόμενη τάση στο Υπουργείο: η αδιαμφισβήτητη υποταγή στους ηγέτες.

YES MEN

Στην Ρωσία, η πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα ήταν αρχικά ελπιδοφόρα. Το μέσο επίπεδο εισοδήματος της χώρας αυξανόταν, όπως και το βιοτικό της επίπεδο. Ο Πούτιν, ο οποίος ανέλαβε την προεδρία στις αρχές της χιλιετίας, υποσχέθηκε ένα τέλος στο χάος της δεκαετίας του 1990.

Και όμως πολλοί Ρώσοι κουράστηκαν από τον Πούτιν κατά την διάρκεια της πρώτης δεκαετίας. Οι περισσότεροι διανοούμενοι θεωρούσαν την εικόνα του ισχυρού άνδρα ως ένα ανεπιθύμητο τεχνούργημα του παρελθόντος και υπήρχαν πολλές περιπτώσεις διαφθοράς μεταξύ ανώτερων κυβερνητικών αξιωματούχων. Ο Πούτιν απάντησε στις έρευνες για την κυβέρνησή του καταπολεμώντας την ελευθερία του λόγου. Μέχρι το τέλος της πρώτης του θητείας, είχε ουσιαστικά αναλάβει τον έλεγχο και των τριών βασικών τηλεοπτικών δικτύων της Ρωσίας.

Εντός του Υπουργείου Εξωτερικών, ωστόσο, οι πρώτες κινήσεις του Πούτιν προκάλεσαν λίγους συναγερμούς. Διόρισε τον Λαβρόφ ως Υπουργό Εξωτερικών το 2004, μια απόφαση που επικροτήσαμε. Ο Λαβρόφ ήταν γνωστός ότι ήταν εξαιρετικά ευφυής και είχε βαθιά διπλωματική εμπειρία, με ιστορικό στην δημιουργία μακροχρόνιων σχέσεων με ξένους αξιωματούχους. Τόσο ο Πούτιν όσο και ο Λαβρόφ γίνονταν όλο και πιο αντιθετικοί απέναντι στο ΝΑΤΟ, αλλά οι αλλαγές συμπεριφοράς ήταν ανεπαίσθητες. Πολλοί διπλωμάτες δεν το πρόσεξαν, συμπεριλαμβανομένου και εμού.